Chong-kàu Kái-kek-ka Lio̍k-toān
|
宗教改革家略傳 |
| Phian-chip-sek |
編輯室 |
|
Chong-kàu Kái-kek-ka Lio̍k-toān
|
宗教改革家略傳 |
|
(Chit goe̍h hō Chong-kàu Kái-kek hō. Ài kok-ūi tho̍k-chiá siàu-liām tong-sî chiah ê kái-kek-ka, Chit-tia̍p chiong chí 5 ê kái-kek-ka ê ûi-siōng kap Lio̍k-toān kài-siāu tī-chia, hō͘ kok-ūi tho̍k-chiá koh chi̍t-pái lâi tài-liām in ê ûi-gia̍p lâi hoàn-khí lán ê kái-kek cheng-sîn).
|
（這月號宗教改革號。Ài各位讀者數念當時chiah-ê 改革家。這tia̍p 終止ê 改革家ê遺像kap略傳介紹tī-chia，hō͘各位讀者koh一擺來tài念in ê遺業，來喚起咱ê改革精神。） |
|
1.Lō͘-tek Má-teng (Martin Luther) 1483-1546. Tek-kok ê Chong-kàu kái-kek-ka. I tī A. D. 1483 nî 11 goe̍h 10 ji̍t chhut-sì tī Tek-kok ê Ai-su-lé-bián, sàn-hiong choh-sit ê ka-têng. Lāu-pē sêng-si̍t, lāu-bú kèng-khiân, 21 hòe pi̍t-gia̍p Tōa-o̍h, pún li̍p-chì beh chò Hoat-lu̍t-ka, chóng-sī ū chi̍t ji̍t kap i ê hó pêng-iú tī tân-lûi kap lo̍h tōa-hō͘ ê sî teh kiâⁿ-lō͘, i khòaⁿ-tio̍h pêng-iú hō͘ lûi phah-sí, chiū kái-sim beh chò chong-kàu-ka, 1505 nî 7 goe̍h 17 ji̍t ji̍p Ò-kó͘-su-teng ê Siu-tō-īⁿ. 1507 nî siū àn-chhiú. Tī keh-nî chiū chò Úi-thian-bé-lú-hí Tāi-ha̍k ê Kàu-siū, 11 nî khì Lô-má khòaⁿ-tio̍h tng-sî ê kàu-hōe ê hú-pāi, 12 nî tit-tio̍h Sîn-ha̍k Phok-sū ê ha̍k-ūi, jia̍t-sim tī Si-phian, Lô-má kap Ka-lia̍p-thài ê káng-gī.
|
1、路德馬丁（Martin Luther）1483-1546。德國ê宗教改革家。伊tī A. D. 1483年11月10日出世tī德國ê Ai-su-lé-bián,散hiong 作穡ê 家庭。老父誠實，老母敬虔，21歲畢業大學，本立志beh做法律家，總--是有一日kap伊ê 好朋友tī tân雷kap落大雨ê時teh行路，伊看著朋友hō͘雷扑--死，就改心beh做宗教家，1505年7月17日入Ò-kó͘-su-teng ê修道院。1507年受àn手。Tī隔年就做Úi-thian-bé-lú-hí大學ê教授，11年去羅馬看著當時ê教會ê腐敗，12年得著神學博士ê學位，熱心tī<詩篇〉、〈羅馬〉kap〈加拉太〉ê 講義。 |
|
Kàu 1517 nî, Lô-má Hoat-ông chhe Thek-chek lâi kàu Úi-thian-bé-lú-hí bē sià-chōe-hû ê sî, i chin tōa hoán-tùi, chiong chit ê m̄-tio̍h siá 95 tiâu tah tī pài-tn̂g ê tōa-mn̂g, kong-jiân khòng-gī Hoat-ông ê put-sī. Chit ê le̍k-sú-tek ê ji̍t, chiū-sī 1517 nî 10 goe̍h 31 ji̍t, kái-kek ê siaⁿ tùi chia hoat-khí. Tī óa 4 lé-pài ê tiong-kan, chit ê siau-sit piàn-thoân tī choân Au-chiu. Hoat-ông siū-khì. 1520 nî 6 goe̍h 15 ji̍t kā i kek-chhut (phò-bûn). I hó-táⁿ chiong hit tiuⁿ phò-bûn-chn̄g kā sio-khì. Hoat-ông chiū chioh Tek-kok hông-tè ê sè-le̍k, tiàu i lâi chhut-se̍k, tng-sî tī Óa-m̄-su teh khai-hōe ê kok-hōe beh pān-i. I hó-táⁿ chhut-se̍k. 1521 nî 4 goe̍h 18 ji̍t, tī gī-tiûⁿ hó-táⁿ kan-chèng kóng, “Nā m̄-sī ín Sèng-keng lâi chèng-bêng góa ê chhò-gō͘, chiū góa m̄ chhú-siau góa ê soat. Góa iā bē-thang ho̍k-chiông Chong-kàu Tāi-hōe ê koat-gī kap Hoat-ông ê m̄-tio̍h, in-ūi in m̄-nā ū chhò-gō͘, koh ū chū-siông[siong] mâu-tún. Góa bē-thang ûi-pōe góa ê liông-sim lâi chò sím-mi̍h tāi-chì. Siōng-tè ah! Kiû Lí pang-chān góa. À-bēng.” Kok-hōe bô hoat i ta-ôa, chí-ū tī 5 goe̍h 25 ji̍t kā i kek-chhut. Keh-ji̍t i lī-khui Óa-m̄-su ê lō͘-tiong, siū chit tūi m̄-chai tùi tá-lo̍h lâi ê bé-peng lia̍h-khì, put-ti khì-hiòng. Kî-si̍t sī Sak-so-ni-a ê chu-hô͘ ēng chit ê hoat-tō͘, àm-chēⁿ lâi pó-hō͘ i--ê, chhōa i khì bi̍h tī Óa-to-bú-lú-hí siâⁿ.
|
到1517年，羅馬法王差Thek-chek來到 Úi-thian-bé-lú-hí賣赦罪符ê時，伊真大反對，將這個m̄著寫95條貼tī 拜堂ê大門，公然抗議法王ê不是。這個歷史的ê日，就是1517年10月 31 日，改革ê聲tùi chia發起。Tī倚4禮拜ê中間，這個消息遍傳tī全歐洲。法王受氣，1520年6月15日kā伊革出（phò文）。伊好膽將hit 張phò文狀kā燒--去。法王就借德國皇帝ê勢力召伊來出席。當時tī Óa-m̄-su teh開會ê 國會beh辦--伊。伊好膽出席。1521年4月18日，tī議場好膽干証講：「若m̄是引聖經來証明我ê錯誤，就我m̄取消我ê說。我也bē-thang服從宗教大會ê決議kap法王ê m̄著，因為in m̄-nā有錯誤，koh有自相[siong]矛盾。我bē-thang違背我ê良心來做甚mi̍h代誌。上帝--ah！求你幫贊我。阿們。」國會無法伊ta-ôa,只有tī 5月25日kā伊革出。隔日伊離開Óa-m̄-su ê 路中，受這隊m̄知tùi tá-lo̍h來ê馬兵掠--去，不知去向。其實是Sak-so-ni-a ê諸侯用這個法度，暗chēⁿ來保護伊--ê,chhōa 伊去bi̍h tī Óa-to-bú-lú-hí城。 |
|
Tùi hit-tia̍p liáu-āu, i chiū tiàm hia hoan-e̍k Tek-kok ōe ê Sèng-keng kap tù-chok, lâi chhiok-chìn kái-kek ê sū-gia̍p. Kàu 1546 nî chiaⁿ-goe̍h, tī Jī-goe̍h 17 ji̍t, tiàm tī chèng pêng-iú pau-ûi ê tiong-kan, liām Si-phian 31 phiⁿ 5 chat. “Góa choeng góa ê lêng-hûn kau Lí ê chhiú,” an-jiân lī-khui sè-kan. Hióng-siū 63 hòe.
|
Tùi hit-tia̍p後，伊就tiàm hia翻譯德國話ê聖經kap著作，來促進改革ê事業。到1546年正--月，Ti 2月17日，tiàm tī眾朋友包圍ê中間，唸〈詩篇〉31篇5節「我將我ê 靈魂交你ê手」，安然離開世間。享壽63歲。 |
|
2.Bí-lân-tun (Philipp Melanchthon) 1497—1560, Tek-kok Chong-kàu kái-kek-ka. I tī 1497 nî chhut-sì, tī Tek-kok ê Bé-tun. 1509 nî ji̍p Hái-tek-beh-lú-hí Tāi-ha̍k. Koh tha̍k Chúi-bín-gen2 Tāi-ha̍k. 17 hòe chiū tit-tio̍h M. A. (Bûn-ha̍k-sū) ê ha̍k-ūi. Āu-lâi chò Úi-thian-bé-lú-hí Tāi-ha̍k ê Kàu-siū. Tī hit tia̍p kap Lō͘-tek Má-teng tâng-ì kái-kek ê sū-gia̍p. Í-āu he̍k-sī soat-kàu, he̍k-sī tù-chok, 10 hun iòng-hō͘ Lō͘-tek Má-teng, chīn-la̍t tī Sin-kàu ê kàu-gī, chò Lō͘-tek Má-teng bû jī ê pang-chān, nn̄g-lâng ê koan-hē tú-tú chhin-chhiūⁿ I-lī-a kap I-lī-sa. I bat kóng, “Góa nā tio̍h lī-khui Lō͘-tek Má-teng, lēng-khó͘ sí.” Iā Lō͘-tek Má-teng chí i kóng, “Góa sī chí-ū chit ê chò thâu-chêng teh iā-chéng ê lâng, i (chí Bí-lân-tun), sī chi̍t ê un-jiû, thiam-chēng tòe āu-piah teh ak-chúi ê lâng.” I sī chi̍t ê ū hē-thóng ê Sîn-ha̍k-chiá. I só͘ tù ê cho͘-chit Sîn-ha̍k, sī sin-kàu chòe chho͘--ê, liân-sio̍k 50 pán í-siōng, kú-kú chò chèng Tāi-ha̍k ê Kàu-kho-su. I ê sìn-gióng tok-si̍t, ha̍h-sek, ko-phok, sī chi̍t ê ún-kiān ê chin kun-chú. Eng-kok kap Hoat-kok ê kok-ông, kúi-nā pái beh chhiáⁿ i khì, chóng-sī i m̄, jêng-jiân tòa tī Úi-thian-bé-lú-hí, kàu 1560 nî lī-khui sè-kan, chòng kap Lō͘-tek Má-teng ê bōng keh-piah. Hióng-siū 63 hòe (kap Lō͘-tek Má-teng pêⁿ-chē hòe).
|
2、Bí-lân-tun（Philipp Melanchthon）1497—1560，德國宗教改革家。伊tī 1497年出世，tī德國ê Bé-tun。1509年入Hái-tek-beh-lú-hí大學。Koh讀Chúi-bín-gen2大學。17歲就得著M. A.（文學士）ê學位。後--來做Úi-thian-bé-lú-hí 大學ê教授。Tī hit-tia̍p kap 路德馬丁同意改革ê 事業。以後或是說教，或是著作，十分擁護路德馬丁，盡力tī新教ê教義，做路德馬丁bû-jī ê 幫贊，兩人ê 關係 tú-tú 親像以利亞kap 以利沙。伊bat講：「我若著離開路德馬丁，寧可死。」 也路德馬丁指伊講：「我是只有這個做頭前teh iā種ê人，伊（指Bí-lân-tun）是一個溫柔、恬靜 tòe 後壁teh 沃水ê人。」 伊是一個有系統ê神學者。伊所著--ê《組織神學》，是神教最初--ê,延續50版以上，久久做眾大學ê教科書。伊ê信仰篤實，學識高博，是一個穩健ê真君子。英國kap 法國ê國王，幾若擺beh 請伊去，總--是伊m̄,仍然tòa tī Úi-thian-bé-lú-hí,到1560年離開世間，葬kap 路德馬丁ê墓隔壁。享壽63歲（kap 路德馬丁平濟歲）。 |
|
3.Sū-eng-lí (Ulrich Zwengli) 1484-1531. Sūi-se ê Chong-kàu kái-kek-ka. I khah bān Lō͘-tek Má-teng nn̄g-kò͘ goe̍h, 1484 chiaⁿ-goe̍h chhut-sì, tī A-lú-phú-suh soaⁿ-kha ê chi̍t-ê hiuⁿ-siā miâ Úi-toh-háu-suh. Seng-sêng ho͘N3-ha̍k, chhong-bêng. Pi̍t-gia̍p Ú-ín-ná Tāi-ha̍k. 1506 nî siū àn-chhiú chò Gú-la̍t-su ê bo̍k-su, siū chhiáⁿ chò Chu-lí-hí Tōa hōe-tn̂g ê soat-kàu-chiá, chhim-chhim gián-kiù Sèng-chheh kap Sîn-ha̍k. Ko-tiau Sin-iok só͘ chí-sī ê Ki-tok, Phêng-kek Lô-má kàu-hōe ê chhò͘-gō͘ kap hú-pāi, chhim-sìn Ki-tok sī ûi-it ê Kiù-chú, Sèng-chheh sī chòe-ko ê chí-chiam. Ló͘-le̍k ài beh hō͘ Sūi-se thoat-chhut Lô-má kàu-hōe ê sok-pa̍k. Kàu-1531 nî 10 goe̍h 10 ji̍t, kèng-hōng Lô-má-kàu ê ta̍k koān, khí-peng lâi phah i só͘ tòa Chú-lí-hí siâⁿ ê sî, i ióng-kám chhōa peng chhut-khì èng-chiàn, put-hēng chiàn-pāi, pún-sin tī tīn-tiong tīn-bông. Beh sí ê sî kóng, “In ē-thang thâi sí góa ê seng-khu, chóng-sī bē-thang thâi sí góa ê lêng-hûn.” Hióng-siū 47 hòe.
|
3、Sū-eng-lí(Ulrich Zwengli）1484-1531。瑞西ê宗改革家。伊較慢路德馬丁兩個月，1484正--月出世，tī Alps（阿爾卑斯山）山腳ê一個鄉社名Úi-toh-háu-suh。生前好學、聰明。畢業Ú-ín-ná 大學。1506年受àn手做Gú-la̍t-su ê牧師，受請做Chu-lí-hí 大會堂ê說教者，深深研究聖冊kap神學。Ko-tiau新約所指示ê基督，抨擊羅馬教會ê錯誤kap腐敗，深信基督是唯一ê 救主，聖冊是最高ê 指針。努力ài beh hō͘ 瑞西脫出羅馬教會ê束縛。到1531年10月10日，敬奉羅馬教ê逐縣，起兵來扑伊所tòa Chú-lí-hí城ê時，伊勇敢chhōa兵出去應戰，不幸戰敗，本身tī陣中陣亡。Beh死ê時講：「In 會thang thâi死我ê身軀，總--是bē-thang thâi死我ê靈魂。」享壽47歲。 |
|
4.Khap-lîm. (John Calvin). 1509-1564. I sī Chong-kàu kái-kek-ka, iā-sī úi-tāi ê Sîn-ha̍k-chiá. 1509 nî chhut-sì tī Hoat-kok ê No͘-ióng (lī Pa-lí tang-pak 70 eng-lí). 14 hòe chiū ji̍p Pa-lí Tāi-ha̍k. Khí-thâu àn-sǹg beh chò chong-kàu-ka, āu-lâi sim-chì piàn ōaⁿ beh chò hoat-lu̍t-ka, chiū koh ji̍p nn̄g-keng tāi-ha̍k tha̍k hoat-lu̍t. Tī hit tiong-kan kap Sin-kàu ê lâng kau-pôe, siū khó͘-khǹg gián-kiù Sèng-chheh. Kàu tò-tńg lâi Pa-lí chiū hut-jiân kái-sim, koat-ì chiâⁿ-chò Hok-im chú-gī-chiá. Tì-kàu siū khún-tio̍k, put-tek-í tio̍h thoat-chhut Pa-lí, chiū lī-khui Hoat-kok khì Sūi-se, tiàm tī Ba-ji-luh oân-sêng i it-seng ê tōa tù-chok, chiū-sī “Ki-tok-kàu kong-iàu”. Hit tia̍p 26 hòe. Āu-lâi chhian-sóa lâi tòa Ti-né-bah (Geneva), tī-hia choan-sim tù-chok, káng-ián kap bo̍k-hōe, chīn-la̍t tī kái-kek ê sū-gia̍p. I pí Lō͘-tek Má-teng khah ū cho͘-chit, ū tia̍t-sū ê lūn-lí, ū cho͘-chit ê Sîn-ha̍k-ka, tùi tī ko͘-sêng sin-kàu ê kàu-gī ū tōa-tōa ê kòng-hiàn. Te̍k-pia̍t tùi kàu-hōe ê Tián-lé chèng-tī chè-tō͘, kin-kù tī hok-im-tek lâi chè-tēng, chiâⁿ-chò kin-á-ji̍t lán Tiúⁿ-ló kàu-hōe ê ki-chhó͘.
|
4、Khap-lîm(John Calvin）。1509-1564。伊是宗教改革家，也是偉大ê神學者。1509年出世tī法國ê No͘-ióng(離巴黎東北70英哩）。14歲就入巴黎大學。起頭按算beh做宗教家，後--來心志變換beh做法律家，就koh入兩間大學讀法律。Tī hit中間kap 新教ê人交陪，受苦勸研究聖冊。到倒轉來巴黎就忽然改心，決意成做福音主義者。致到受窘逐 ，不得已著脫出巴黎，就離開法國去瑞西，tiàm tī Ba-ji-luh完成伊一生ê大著作，就是《基督教綱要》。 Hit-tia̍p 26歲。後--來遷徙來tòa Geneva（日內瓦），tī-hia專心著作，講演kap牧會，盡力tī改革ê事業。伊比路德馬丁較有組織，有秩序ê論理，有組織ê神學家，對tī ko͘-sêng 新教ê教義有大大ê貢獻。特別對教會ê 典禮政治制度，根據tī福音的來制定，成做今仔日咱長老教會ê基礎。 |
|
Tī 1564 nî, chit ê úi-tāi ê kái-kek-ka, siū Chú kéng-tiàu lī-khui sè-kan, bô lâu bó͘, bô lâu kiáⁿ (saⁿ-ê kiáⁿ lóng chá sí), iā bô lâu tām-po̍h ê chîⁿ-châi (it-seng khiām phok chò chû-siān), chí-ū lâu bān-kó͘ put-hiu ê kái-kek sū-gia̍p kap hok-im-tek, Sin-kàu ê kàu-gī. Hióng-siū 54 hòe.
|
Tī 1564年，這個偉大ê改革家，受主揀召離開世間，無留某 無留子（3個子攏早死），也無留淡薄ê錢財（一生儉樸做慈善），只有留萬古不休ê改革事業kap 福音的新教ê教義。享壽54歲。 |
|
5.Ná-su (John Knox) 1505-1572. So͘-kek-lân ê Chong-kàu kái-kek-ka. 1505 nî chhut-sì, tī So͘-kek-lân ê Hat-léng-tun, 16 hòe ê sî ji̍p Gu-la-su-go Tāi-ha̍k, āu-lâi tha̍k Ò kó͘-sū-teng kap Je lom ê chheh siū in ê éng-hióng, chiām-chiām kheng-hiòng tī Sin-kàu. Tī 1544 nî, ū chi̍t-ê chhut-miâ ê lâng, Úi-siá-toh tī So͘-kek-lân kàu ta̍k só͘-chāi hó-táⁿ thoân Sin-kàu ê kàu-gī, i chin siū kám-tōng. Khó-sioh chit ê Úi-siá-toh tī keh-nî siū-lia̍h sòa ūi Chú sûn-kàu. Ná-su khòaⁿ tio̍h chit ê lâng sûn-kàu, koh khah siū kám-kek, chiū koat-sim beh kè-sio̍k i ê sū-gia̍p. Í-āu tòa tī An-to-liu-su chhī chīn-la̍t soan-thoân Sin-kàu ê kàu-gī. Khó-sioh chit ê chhī tī 1547 nî siū Hoat kok peng kong-phòa, i chiū siū-lia̍h khì chò Hoat-kok chiàn-chûn ê lô͘-lē, 19 goe̍h ji̍t kú siū chin-chē chân-jím ê ge̍k-thāi. Kai-chài tit-tio̍h Eng-kok chèng-hú ê chiu-soân, tit-tio̍h tháu-pàng, chi̍t-sî-chūn tòa tī Eng-kok. Kàu Î-óa ông sí, chiū lī-khui Eng-kok. 1554 nî 7 goe̍h kàu Jí-né-bah kìⁿ Khap-lîm, siū Khap-lîm ê khé-hoat put-siáu, 1559 nî chiū tò-tńg lâi So͘-kek-lân, chīn-la̍t tī chó͘-kok ê kái-kek sū-gia̍p. Bat tī Chú ê bīn-chêng piàⁿ-miā kî-tó kóng “Chiong So͘-kek-lân hō͘ góa, nā bô, hō͘ góa sí.” Kám-siā Chú, keh-nî chiū-sī 1560 nî, hoat-lu̍t kong-pò͘ kái-kek-kàu chiâⁿ-chò kok-kàu, chē-chē nî ê ló͘-le̍k tùi án-ni kiàn-hāu. Kong-sêng bêng-chiū Siōng-tè chiū tī 1572 nî 11 goe̍h tiàu I ê lô͘-po̍k an-jiân kui thian. I ê bōng-pâi siá kóng, “Chāi-sè tiong bōe bat kiaⁿ lâng ê bīn ê lâng tó tī-chia.” Hióng-siū 67 hòe.
|
5、Ná-su（John Knox），蘇格蘭ê宗教改革家。1505年出世，tī蘇格蘭ê Hat-léng-tun，16歲ê時入Gu-la-su-go大學，後--來讀 Ò-kó͘-sū-teng kap Je lom ê 冊受in ê影響，漸漸傾向tī新教。Tī 1544年，有一個出名ê人，Úi-siá-toh tī蘇格蘭到逐所在好膽傳新教ê教義，伊真受感動。可惜這個Úi-siá-toh tī 隔年受掠續為主殉教。Ná-su看著這個人殉教koh較受感激，就發心beh繼續伊ê事業。以後tòa tī An-to-liu-su市盡力宣傳新教ê教義。可惜這個市tī 1547年受法國兵攻破，伊就受掠去做法國戰船ê 奴隸，19月日久受真濟殘忍ê虐待。佳哉得著英國政府ê周旋，得著tháu放，一時陣tòa tī英國。到Î-óa王死，就離開英國。1554年7月到日內瓦見Khap-lîm,受Khap-lîm ê啟發不少，1559年就倒轉來蘇格蘭，盡力tī祖國ê 改革事業。Bat tī主ê面前拚命祈禱講：「將蘇格蘭hō͘我，若無，hō͘我死。」感謝主，隔年就是1560年，法律公佈改革教成做國教，濟濟年ê努力tùi án-ni見效。功成名就上帝就tī 1572年11月召伊ê 奴僕安然歸天。伊ê墓牌寫講：「在世中未bat驚人ê面ê人倒tī-chia。」享壽67歲。 |
|
(Tâi-oân Kàu-hōe-kong-pò 742 koàn; 1950 nî 10 goe̍h)
|
（台灣教會公報742卷，1950年10月） |
