Jîn-seng kap Kho-ha̍k
|
人生佮科學 |
| Gân Chhun-an |
顏春安 |
|
Lâng chhut-sì tī sè-kan khang-khang lâi. It-seng tio̍h ài kap chū-jiân ê sè- kài tí-khòng, chiah ū thang pá, chiah ū thang an-lo̍k. Chêng sī óa-khò ka-tī ê khùi-la̍t lâi phah-la̍h, lâi keng-chhân. Taⁿ m̄-bián. Kin-á-ji̍t, lâng ū chi̍t ê chīn-tiong bē ià-siān ê lô͘-châi, thang thè i tio̍h-bôa. Phì-jū lâng beh kòe- hái tio̍h chē chûn. Kū-té tio̍h ēng lâng ê la̍t lâi kò chûn. Āu-lâi chiū ēng hong ê la̍t lâi sái chûn. Taⁿ ū ēng ki-khì ê hóe-chûn, che sī ēng ki-khì lâi thè jîn- le̍k. Lâng nā lī-iōng kho-ha̍k ê tì-sek, chiū ta̍k-hāng chia̍h chhēng kap ēng ū thang chhiong-chiok.
|
人出世tī 世間空空來。一生著愛佮自然ê世界抵抗，才有thang飽，才有thang安樂。前是倚靠家己ê氣力來扑獵、來耕田。今 m̄ 免。今仔日，人有一個盡忠bē厭siān ê奴才，thang替伊著磨。譬喻人beh過海著坐船。舊底著用人ê力來划船。後來就用風ê力來使船。今有用機器ê火船，che是用機器來替人力。人若利用科學ê智識，就逐項食穿佮用有thang充足。 |
|
A.Chia̍h. Lâng nā bô chia̍h chiū bē oa̍h, che sī kīn-lâi tē-it iàu-kín ê būn-tê. Chhin-chhiūⁿ Ji̍t-pún, múi-nî ke-thiⁿ chiâⁿ-pah bān lâng, só͘-í ko͘-put- chiong tio̍h î-bîn khì Lâm Bí á-sī Boán Bông thó-thàn. Sè-kan ê thó͘-tē iú-hān, lâng-sò͘ ji̍t-ji̍t ke-thiⁿ, seng-oa̍h chū-jiân khùn-lân. Chóng-sī kho-ha̍k ū hoat-tō͘, ē-thang hō͘ chi̍t-kah chhân pìⁿ-chò nn̄g- kah chhân. Àn-chóaⁿ kóng? Chiū-sī èng pûi, kéng hó ê chéng-chí, khui chúi-chùn. Ai-ki̍p kok siông-siông ki- hng, in-ūi ū-sî Nî-lô-hô bô chúi, ū-sî ū chúi (chham-khó Iok-sek tī Ai-ki̍p ê sî ū 7 nî pûi, 7 nî ki-hng). Nā-sī Eng- kok lâng ū khui chúi-chùn thang chek- chū chúi, ta̍k nî thang tit-tio̍h chhiòng- chiok ê chúi, bián-tit ū-sî ki-hng. Che sī lī-iōng kho-ha̍k ê tì-sek.
|
A食、人若無食就bē活，che是近來第一要緊ê問題。親像日本，每年加添成百萬人，所以姑不chiong著移民去南美抑是滿蒙討趁。世間ê土地有限，人數日日加添，生活自然困難。總--是科學有法度，會thang hō͘ 一甲田變做兩甲田。Án-chóaⁿ 講？就是壅肥，揀好ê種子，開水圳。埃及國常常饑荒，因為有時尼羅河無水，有時有水 ( 參考約瑟tī 埃及ê 時有7年肥，7年饑荒 )。但是英國人有開水圳thang積聚水，逐年thang得著充足ê水，免得有時饑荒。Che是利用科學ê智識。 |
|
Kīn-lâi lâng ū lī-iōng pûi-liāu lâi hō͘ thó͘-tē ke-thiⁿ chhut-sán. Kho-ha̍k ē- thang tùi khong-tiong the̍h pûi-liāu, che tī Ná-ui kap Tek-kok í-keng si̍t- hêng, tùi chúi-chhiâng lâi tit-tio̍h tiān- le̍k, ēng tiān-le̍k lâi tùi khong-tiong the̍h pûi-liāu. Siat-sú Ji̍t-goa̍t-thâm ê kang-sū nā ē-thang sêng-kong, chiū só͘ chhut ê tiān-la̍t ē-thang chè-chō pûi- liāu lâi kiong-kip choh-sit-lâng.
|
近來人有利用肥料來hō͘土地加添出產。科學會thang對空中提肥料，che tī 挪威佮德國已經實行，對水chhiâng 來得著電力，用電力來對空中提肥料。設使日月潭ê工事若會thang成功，就所出ê電力會thang製造肥料來供給做穡人。 |
|
Chóng-sī āu-lâi ê kho-ha̍k ē ke chìn chi̍t pō͘. Chím-má tio̍h óa-khò si̍t- bu̍t, bí, be̍h, kam-chià, kap kî-thaⁿ lâi tit-tio̍h chia̍h-mi̍h. Āu-lâi m̄-bián lī-iōng si̍t-bu̍t, ti̍t-chiap-tio̍h khong- tiong tùi tē tùi chúi thiu-chhut ióng-io̍k ê chit lâi chè-chō chia̍h-mi̍h. Ū lâng kóng āu-lâi ê lâng m̄-bián chú- pn̄g, m̄-bián sé óaⁿ, kan-ta múi-ji̍t chi̍t lâng pun saⁿ tè io̍h-piáⁿ, chá-khí thun chi̍t tè, ē-tàu thun chi̍t tè, ê-hng thun chi̍t tè, chiū ū thang pá.
|
總--是後來ê科學會加進一步。chím仔著倚靠植物、米、麥、甘蔗佮其他來得著食物。後--來 m̄ 免利用植物，直接著空中對地對水抽出養育ê質來製造食物。有人講後來ê人 m̄ 免煮飯、m̄ 免洗碗，kan-ta每日一人分3塊藥餅，早起吞一塊，e晝吞一塊，e昏吞一塊就有thang飽。 |
|
B.Chhēng. Lâng m̄-nā tio̍h chia̍h, ia̍h tio̍h chhēng-saⁿ, tiàm chhù-the̍h. Kū-té kúi phêⁿ ê tē ē-thang khí chi̍t keng chhù, chím-má ē-thang khí sì-gō͘- cha̍p keng, tha̍h koân khí--lâi. Joa̍h-thiⁿ ū léng hong, ū tiān-sìⁿ. Kôaⁿ-thiⁿ ū cheng-khì lâi un sio. Ia̍h ū jîn-chō ê si, lâi thè thâm-á só͘ thò͘ ê si; āu-lâi chiū ē-thang ēng chóa lâi chò pò͘, ēng hòa-ha̍k lâi chò jîn-chō ê phôe. M̄-nā án-ni, lâng nā ài chhia-hoa, ài chng-thāⁿ, kho-ha̍k ū hoat-bêng jîn-chō ê chin-chu, ta̍k lia̍p îⁿ koh súi. Ia̍h ū jîn-chō ê kim, jîn-chō ê soān-chio̍h, jîn-chō ê pó-ge̍k.
|
B穿、人 m̄ 但著食，亦著穿衫，tiàm厝宅。舊底幾坪ê地會thang起一間厝，chím仔會thang起4、50間，疊懸起--來。熱天有冷風，有電扇。寒天有蒸汽來溫燒。亦有人造ê絲，來替thâm-á 所吐ê絲；後--來就會thang用紙來做布，用化學來做人造ê皮。M̄ 但án-ni，人若愛奢華、愛裝飾，科學有發明人造ê珍珠，逐粒圓koh súi。亦有人造ê金、人造ê鑽石、人造ê寶玉。 |
|
C.Ēng. Lâng só͘ tio̍h ēng ê mi̍h chin chē, bô-lūn ba̍k-chiu, chhùi, hī- khang, phīⁿ, chhiú, kha, lóng ū khì-khū thang lī-ēng:
|
C用、人所著用ê物真濟，無論目珠、嘴、耳空、鼻、手、腳攏有器具thang利用： |
|
1.Ba̍k-chiu. Ū chhian-lí-kiàⁿ, oán- bōng-kiàⁿ thang khòaⁿ hn̄g; ū hián-bî- kiàⁿ thang khòaⁿ bî-sè ê mi̍h. Ū oa̍h-tōng siá-chin, chím-má ū "radio" siá-chin, ē sái-tit kòng lán ê siōng khì pa̍t-ūi hō͘ lâng, chhin-chhiūⁿ chím-má teh kòng tiān-pò sio-siāng. Āu-lâi lán chē tī chhù-lāi, m̄-bián khì hì-hn̂g, chiū hì-hn̂g teh chò hì ē-thang tī lán ê bīn-chêng hō͘ lán khòaⁿ.
|
1.目珠。有千里鏡、遠望鏡thang看遠；有顯微鏡thang看微細ê物。有活動寫真，chím仔有 「radio」寫真，會使得kòng咱ê 像去別位hō͘人，親像chím仔 teh kòng電報相像。後--來咱坐tī厝內，m̄ 免去戲園，就戲園teh做戲會thang tī 咱面前hō͘ 咱看。 |
|
2.Hī-khang. Ū chū-tōng ê piano, liû-seng-khì, radio (bô-sòaⁿ-tiān) tī lán ê chhù-lāi, ē-thang thiaⁿ Siōng-hái, Tang- kiaⁿ, á-sī Hiong-káng ê Im-ga̍k-hōe.
|
2.耳孔。有自動ê piano、留聲器、radio ( 無線電 ) tī 咱ê 厝內，會thang聽上海、東京，抑是香港ê音樂會。 |
|
3.Chhùi. Ū tiān-ōe thang tùi Tâi-lâm kàu Tâi-pak kóng-ōe. Chím-má ū bô-sòaⁿ-tiān ōe, tùi Niú Iok (New York) kàu lûn-tun (London). Ia̍h ū radio thang kóng hō͘ thong sè-kài chai-iáⁿ.
|
3.嘴。有電話thang對臺南到台北講話。Chím仔有無線電話，對紐約 ( NewYork ) 到倫敦 ( London )。亦有radio thang講hō͘ 通世界知影。 |
|
4.Phīⁿ. Ū sin ê phang-bī, pí hoe khah phang, bē-bat ū ê phang-bī.
|
4.鼻。有新ê 芳味，比花較芳，bē bat有ê 芳味。 |
|
5.Chhiú. Ū chióng-chióng ê ki- khì. Ìn-chheh, lê-chhân, siu-koah, pháng-chit, chin-chē kóng bē liáu. Ia̍h ū sǹg-siàu ê ki-khì. Lâng sǹg-siàu ū-sî ē chhò, ki-khì sǹg-siàu bē chhò.
|
5.手。有種種ê機器。印冊，犁田，收割，紡織，真濟講bē 了。亦有算數ê機器。人算了有時會錯，機器算數bē錯。 |
|
6.Kha. Ū chióng-chióng ê chûn, chhia, chū-tōng-chhia, tiān-chhia, tē-hā ê tiān-chhia. Ia̍h kūn-lâi ū hui-hêng-ki ē-thang poe kòe tōa hái. Ji̍t-pún lâng ū teh chún-pī beh poe kòe Thài-pêng-iûⁿ.
|
6.腳。有種種ê船、車、自動車、電車、地下ê電車。亦近來有飛行機會thang飛過大海。日本人有teh準備beh飛過太平洋。 |
|
Án-ni thang khòaⁿ lâng ū ki-khì thang chò lán ê lô͘-châi. Kīn-lâi ê lô- tōng thoân-thé iau-kiû múi-ji̍t 8 tiám cheng chò kang, nā-sī Edison, Bí-kok ê chhut-miâ kho-ha̍k-ka, ū kóng lâng nā múi-ji̍t chò 4 tiám cheng ê kang chiū hó, kî-û ê sî-kan thang chū-iû thit-thô, ngō͘-lo̍k.
|
Án-ni thang看人有機器thang做咱ê奴才。近來ê勞動團體要求每日8點鐘做工，但是Edison，美國ê出名科學家，有講人若每日做4點鐘ê工就好，其餘ê時間thang自由thit-thô、娛樂。 |
|
M̄-nā án-ni, kho-ha̍k ū hoat-bêng chin-chē io̍h lâi i-hó lán ê pēⁿ, hō͘ lán ê sèⁿ-miā khah tn̂g tī sè-kan, khah khòaⁿ-oa̍h. In-ūi kho-ha̍k ê hoat-ta̍t, lâng ê hòe-siū jú tn̂g; chêng tī Au-chiu sī pêng-kin 32 hòe, hiān-kim ê pêng- kin sī 51 hòe, āu-lâi kiám bē thang 80 hòe, he̍k-sī 100 hòe mah? Kīn-lâi tī Ò-kok ū chi̍t ê i-seng miâ Voronoff ū kóng lâng nā lāu, chiū i ū hoat-tō͘ thang chhiú-su̍t, chiū koh pìⁿ-chò siàu-liân!
|
M̄ 但án-ni，科學有發明真濟藥來醫好咱ê 病，hō͘ 咱ê性命較長tī 世間，較快活。因為科學ê發達，人ê歲壽愈長；前tī 歐洲是平均32歲，現今ê平均是51歲，後--來敢 bē thang 80歲，或是100歲mah ? 近來tī奧國有一個醫生名Voronoff有講人若老，就伊有法度thang手術，就koh變做少年！ |
|
Án-ni kán-kán sia-khí kho-ha̍k kap jîn-seng ê koan-hē.
|
Án-ni簡簡寫起科學佮人生ê關係。 |
|
(Tâi-oân Kàu-hōe-pò tē 520 koàn,1928 nî 7 ge̍h)
|
(台灣教會報第520卷，1928年7月) |
