Hiân-tiat Khong-tek
|
賢哲康德 |
| It Sîn Ha̍k-seng |
一神學生 |
|
Chú-āu 1724 nî 4 goe̍h 22 ji̍t, khong-chiân ê tōa tiat-ha̍k-chiá Khong-tek (Immanoel Kant) chhut-sì tī Tek-kok tang-lâm-pō͘ chi̍t ê siâⁿ kiò-chò Khái-nî-su-pó (Konigsberg). "Tiat-ha̍k-chiá" chiū-sī "ài tì-sek ê lâng", chiū-sī ài ēng chhim-hn̄g ê náu-la̍t ài beh khòaⁿ-thàu jîn-seng ê kiù-kèng, ú-tiū ê kin-goân--ê. Á-sī ōaⁿ ōe lâi kóng, chiū-sī teh káng-kiù ka-tī--ê kiò-chò "Tiat-ha̍k-chiá".
|
主後1724年4月22日，空前ê大哲學家康德( Immanoel Kant ) 出世tī 德國東南部一個城叫做凱尼斯堡 (Konigsberg) 。「哲學者」就是「愛知識ê人」，就是愛用深遠ê腦力愛beh看透人生ê究竟，宇宙ê根源--ê。抑是換話來講，就是teh講究家己--ê叫做「哲學者」。 |
|
I ê lāu-pē si sàn-hiong ê lô-tōng-chiá, m̄-sī chia̍h-pá êng-êng teh khek lâng-kut, thiu lâng-hoeh ê chu-pún-ka. Lāu-bó sī kèng-khiân ê lú-tô͘, siông-siông ēng chū-jiân-kài í-ki̍p Sèng-keng, lâi chhōa i ê kiáⁿ kàu chō-bu̍t Chú ê bīn-chêng. Cha̍p-la̍k hòe ji̍p pún-siâⁿ ê Tāi-ha̍k. Khí-thâu ū kâng-kiù Sîn-ha̍k, āu-lâi khah tì-ì tī sò͘-ha̍k, bu̍t-lí, sòa chìn-ji̍p tiat-ha̍k. Chi̍t-sì-lâng bô chhōa bó͘, ēng tiat-lí chò i só͘ thiàⁿ ê hū-jîn-lâng. Tāi-ha̍k pi̍t-gia̍p, chiū chò kúi-nā ūi ê ka-têng kàu-su.
|
伊ê 老父是散hiong ê勞動者，m̄ 是食飽閒閒teh刻人骨，抽人血ê資本家。老母是敬虔ê女徒，常常用自然界以及聖經，來chhōa伊ê 子到造物主ê面前。16歲入本城ê大學。起頭有講究神學，後--來較致意tī 數學，物理，續進入哲學。一世人無娶某，用哲理做伊所疼ê婦人人。大學畢業，就做幾若位ê家庭教師。 |
|
Saⁿ-cha̍p-it hòe tit-tio̍h phok-sū ê ha̍k-ūi, sòa chò tāi-ha̍k ê káng-su, sì-cha̍p-la̍k hòe chiū seng chò chiàⁿ kàu-siū, iā bat chò chóng-tiúⁿ; hō chē-chē lâng khim-gióng, chóng-sī tùi-te̍k iā chē.
|
31歲得著博士ê學位，續做大學ê講師，46歲就昇做正教授，也bat做總長；hō͘ 濟濟人欽仰，總--是對敵也濟。 |
|
Lia̍t-ūi tio̍h chai Chú-āu 1848 nî iáu-bōe kàu, giân-lūn chū-iû ê âu-kiò iáu-bōe thiaⁿ-kìⁿ. Lán só͘ thiàⁿ ê tiat-ha̍k-chiá, siū kok-ông ēng khiâm-kháu-lēng ap-chè, m̄-chún i soan-thoân chong-kàu-siōng ê būn-tê. Tī Tāi-ha̍k--n̍i̍h m̄-chún lâng káng-kiù i ê chong-kàu tiat-ha̍k. Chit khoán ê hām-hāi, Khong-tek hoaⁿ-hí jím-nāi; tùi-tiōng lâng ê jîn-keh, hâng-ho̍k kok-ông ê ì-sú; bô kè-kàu. Kè bô lōa-kú, sin-ông chē-ūi, chiū koh tit-tio̍h chū-iû. Chóng-sī bô lōa-kú sin-thé chiām-chiām soe-jio̍k. Tī 1804 nî 2 goe̍h 12 ji̍t, i chiū an-jiân khùn-khì. "Taⁿ hó lah;" chit kù sī i ê bóe kù-ōe. Sí-liáu, lâng chiū ji̍p chio̍h-pi tī pún-siâⁿ ê Lé-pài-tn̂g lâi kì-liām chit ê phok-ha̍k, tiong-hō͘, khiân-sêng, giâm-kín ê úi-jîn. Lia̍t-ūi hiaⁿ-ché, lâng ê hòe-siū m̄-sī ēng nî-hòe ē thang chò ko-chhioh--tit; sī ēng i ê sū-gia̍p ê tōa-sè lâi chò chún-chîn, lí chai mah? Chit-tia̍p lán ū thang kā i chò 200 nî ê siⁿ-ji̍t, chiok-hō i iáu-kú lāu khong-kiān, sè-le̍k piàn-móa tī ài tì-sek ê lâng ê tiong-kan.
|
列位著知主後1848年iáu-bōe到，言論自由ê喉叫iáu-bōe聽--見。咱所疼--ê哲學者，受國王用khiâm口令壓制，m̄ 准伊宣傳宗教上ê問題。Tī 大學--n̍i̍h m̄ 准人講究伊ê 宗教哲學。這款ê陷害，康德歡喜忍耐；對重人ê人格，降伏國王ê意思；無計較。過無偌久，新王坐位，就koh得著自由。總--是無偌久身體漸漸衰弱。Tī 1804年2月12日，伊就安然睏--去。「今好--lah」；這句是伊ê 尾句話。死了，人就入石碑tī 本城ê 禮拜堂來紀念這個博學，忠厚；虔誠，嚴謹ê偉人。列位兄姊，人ê歲壽 m̄ 是用年歲會thang做高尺--得；是用伊ê 事業ê大細來做準繩，你知--mah ? 這tia̍p咱有thang kā伊做200年ê生日，祝賀伊iáu-kú老康健，勢力遍滿tī 愛知識ê人ê中間。 |
|
Nā tha̍k i ê toān-kì chiū chai i ê sèng-chêng chin hó, chò lâng tiong-hō͘, sìn-si̍t, kap pêng-iú hó kau-pôe. Iā chin tùi-tiōng sî-kan; khùn, chia̍h, kà o̍h, sàn-pō͘, m̄-bat bô chiàu sî-kan. Ē-po͘-sî chia̍h-pá teh chhut-lâi kiâⁿ-iû, khah chún hōe-siā ê chúi-lê; kàu-gia̍h hō͘ lâng the̍h sî-pió khí-lâi tùi. Nā ū khah kín khah bān, sī sî-pió bô tùi, m̄-sī Khong-tek bô chiàu-sî. Che m̄-sī teh kóng-chhiò, Khong-tek kó-jiân sī chit khoán ê jîn-bu̍t. Cha̍p-tiám tiāⁿ-tio̍h khùn, chá-khí gō͘-tiám tiāⁿ-tio̍h khí-chhn̂g, chò tāi-chì put-chí chhù-sū, ū thóng-it. Chit khoán kàu-gia̍h hō͘ lán Tâi-oân ê hōe-iú, tī pài-la̍k-mî cha̍p-tiám iáu tī sian-siⁿ ê siok-sià, á-sī lé-pài chá-khí cha̍p-tiám iáu-bōe kàu pài-tn̂g, hit hō ê hoán-séng. Khong-tek iā-sī khîn-khiām ê lâng; i bô bé chē-chē chheh lâi chò chng-thāⁿ; lāi-bīn kán-kiat siok-chēng. Ū chit téng bō-á ēng jī-cha̍p tang, kàu i kòe-sin, lâng sio-cheⁿ bé--khì chò kì-liām. M̄ tòe sî-sè ê liû-hêng, m̄ kam-goān khut-ho̍k chhia-hôa ê lâu-chúi, kó-jiân sī chè-chō sî-sè ê tōa eng-hiông.
|
若讀伊ê 傳記就知伊ê 性情真好，做人忠厚，信實，佮朋友好交陪。也真對重時間；睏、食、教學、散步，m̄ bat無照時間。E晡時食飽teh出來行遊，較準會社ê水螺；夠額hō͘ 人提時錶起來對。若有較緊較慢，是時錶無對，m̄ 是康德無照時。Che m̄ 是teh講笑，康德果然是這款ê 人物。10點定著睏，早起5點定著起床，做事誌不止次序，有統一。這款夠額hō͘ 咱台灣ê會友，tī 拜六暝10點iáu tī 先生ê宿舍，抑是禮拜早起十點iáu-bōe到拜堂，hit號ê反省。康德也是勤儉ê人；伊無買濟濟冊來做妝飾；內面簡潔肅靜。有一頂帽仔用20冬，到伊過身，人相爭買--去做紀念。M̄ tòe時勢ê流行，m̄ 甘願屈服奢華ê流水，果然是製造時勢ê大英雄。 |
|
Ū tù chin-chē chheh, kî-tiong saⁿ pún kham-tit chheng-chò tiat-ha̍k-kài ê keng-tián. Chiū-sī: "Sûn-sùi lí-sèng phoe-phoàn" (1781); "Sit-chián lí-sèng phoe-phoàn" (1788); "Phòaⁿ-toàn-le̍k phoe-phoàn" (1790). Ū hoan-e̍k Hô-bûn, tē-saⁿ pún taⁿ-chiah teh ìn. I ê chheh-tiong tiat-lí chhim-tîm, siat chiâu-pī ê hoat-tō͘ kà-sī lâng; bēng-pe̍k chin ê tì-sek sī sím-mi̍h, i ê hoān-ûi kàu tó-ūi? Phah-phòa giâu-gî kap to̍k-toàn ê su-siúⁿ, tiâu-hô tong-sî Î-lí-lūn-phài kap Keng-giām-lūn-phài. I kóng lân-lân chhùi-chhùi ê bē thang kiò-chò tì-sek, tio̍h ài ū kiat-liân, thóng-it. Iū-koh sī tio̍h tùi pē-bó seⁿ-chiâⁿ, tùi chhut-sì chiū í-keng ū-ê, kiò-chò chin ê tì-sek. Chóng-sī koh chìn chi̍t pō͘, tì-sek ê chhâi-liāu sī tùi keng-giām, chiū-sī tùi lí ê kám-kak ki-koan só͘ ji̍p ê, kā i khioh chò-hóe lâi ha̍h lí ê ngō͘-sèng-tiong só͘ ū hit cha̍p-jī ê bô͘, iā hó-lé-á kā i thóng-it cho͘-chit khí-lâi, i chiū koai-koai tiàm lán lāi-bīn chò lán chin ê tì-sek. Nā sio̍k chit khoán ê tì-sek chin thò-tòng, hó ēng, ta̍k só͘-chāi to sio-siāng, bô-hun kó͘-chá, hiān-kim, tang-pêng á-sī sai-pêng; chò lí an-sim, éng bô piàn-ōaⁿ.
|
有著真濟冊，其中三本堪得稱做哲學界ê經典。就是《純粹理性批判》(1781)；《實踐理性批判》( 1788)；《判斷力批判》(1790)。有翻譯荷文，第3本今才teh印。伊ê 冊中哲理深沈，設齊備ê法度教示人；明白真ê智識是甚物，伊ê 範圍到佗位？扑破僥疑佮獨斷ê思想，調和當時惟理論派佮經驗論派。伊講零零粹粹--ê bē thang叫做智識，著ài有結連，統一。又koh是著對父母生成，對出世就已經有--ê,叫做真ê智識。總--是koh進一步，智識ê材料是對經驗，就是對你ê感覺機關所入--ê,kā伊拾做伙來合你ê 悟性中所有hit 12個模，也好禮仔kā伊統一組織起--來，伊就乖乖tiàm咱內面做咱真ê智識。若屬這款ê智識真妥當，好用，逐所在都相像，無分古早，現今，東爿抑是西爿；做你安心，永無變換。 |
|
Chóng-sī chit ê Khong-tek chin gâu pìⁿ-khang; kóng-á-kóng, kàu lō͘-bóe sòa kā lí ōe chi̍t-tiâu hûn. Chiū-sī hun chi̍t-ê hiān-siōng-kài, koh hun chi̍t-ê pún-thé-kài. I kóng, nā sio̍k tī hiān-siōng-kài ê sū, chò lí chiàu téng-bīn hit hō hoat-tō͘ lo̍h-khì káng-kiù, tiāⁿ-tio̍h kàu-bóe ē hō͘ lí bat--khì, bē giâu-gî, iā bē hō͘ lâng kóng sī to̍k-toàn--ê.
|
總--是這個康德真gâu變空；講仔講，到路尾續kā你畫一條痕。就是分一個現象界，koh分一個本体界。伊講：「若屬tī 現象界ê事，做你照頂面hit號法度落去講究，定著到尾會hō͘ 你bat--去，bē僥疑，也bē hō͘ 人講是獨斷--ê。 |
|
Chóng-sī nā sio̍k pún-thé-kài ê sū-lí lóng m̄-thang khì kha̍p-tio̍h. Nā ài káng-kiù sī thó thâu-khak-thiàⁿ nā-tiāⁿ, kiat-kio̍k bē thang bat. Lâng to bô káng-kiù lêng-hûn, chū-iû, Siōng-tè, hit-hō ê koân-lī. Sui-jiân lâng tù Iú-sîn-lūn chin tōa-pún teh chèng-bêng ū chi̍t ê Siōng-tè, kî-si̍t sī teh chèng-bêng i ka-tī. Nā m̄-sī Siōng-tè pún-sin, thài ē thang chai-bat Siōng-tè? Tû-hui tio̍h tiàm tī Siōng-tè, kap I saⁿ chhin-chhiūⁿ, chiàⁿ ē thang bat I.
|
總--是若屬本体界ê事理攏 m̄ thang去磕--著。若愛講究是討頭殼疼nā-tiāⁿ，結局bē thang bat。人都無講究靈魂、自由、上帝，hit號ê權利。雖然人著有神論真大本teh證明有一個上帝，其實是teh證明伊家己。若 m̄ 是上帝本身，thài會thang知bat上帝？除非著tiàm tī 上帝，佮伊相親像，正會thang bat--伊。 |
|
Khong-tek tī thâu-chi̍t-pún chheh ū kóng, ēng tì-sek bē-ē thang bat pún-thé-kài ê sū. Tì-sek sī hiān-siōng-kài ê châi-sán. Tī tē-jī pún chheh, chiū-sī "Sit-chián lí-sèng phoe-phoàn", i chiū chiong lêng-hûn, chū-iû kap Siōng-tè kā i ká-tēng lo̍h-khì. Chit saⁿ-hāng tùi tì-sek sī chhōe bô, iáu-kú tī sìn-gióng ê kài-hān-lāi m̄-thang bô. Só͘-í Khong-tek chiū khì siūⁿ chi̍t ê chì-tōa ê Siōng-tè chhut--lâi, kā hō chi̍t ê miâ kiò-chò "Bu̍t-chū-sin." chit ê "Bu̍t-chū-sin" ū tōa ui-giâm; thóng-lí ú-tiū bān-siōng, jîn-seng bān-sū. I só͘ thoân-chhut ê bēng-lēng sī choa̍t-tùi bô tiâu-kiāⁿ. Pò-siúⁿ, hêng-hoa̍t lóng tī I ê chhiú-thâu.
|
康德tī 頭一本冊有講，用智識bē會thang bat本体界ê事。智識是現象界ê財產。Tī 第2本冊，就是「實踐理性批判」，伊就將靈魂，自由佮上帝kā伊假定落去。這3項對智識是chhōe 無，iáu-kú tī 信仰ê界限內 m̄ thang無。所以康德就去想一個至大ê上帝出--來，kā號一個名叫做「物聚身」。這個「物聚身」有大威嚴；統理宇宙萬象，人生萬事。伊所傳出ê命令是絕對無條件。報賞，刑罰攏tī 伊ê 手頭。 |
|
Chóng-sī tio̍h ài lêng-hûn put-bia̍t chiàⁿ ū lí-khì; iū-koh beh hêng-hoa̍t lâng, sī in-ūi ū hō͘ lâng chū-iû, só͘ ū ê chek-sêng lóng kui-tī chèng chū-iû ê jîn-lūi. Siōng-tè sī chì-siān, chèng lâng ū sūn-thàn ê gī-bū tī-teh. Iā tio̍h in-ūi gī-bū lâi chīn gī-bū. M̄-thang phah-sǹg kiâⁿ-hó sī ūi-tio̍h kiaⁿ Siōng-tè hêng-hoa̍t, á-sī ūi-tio̍h ài tit hēng-hok, khoài-lo̍k; tio̍h bô tiâu-kiāⁿ--ê, sī bû-siōng ê bēng-lēng.
|
總--是著愛靈魂不滅正有理氣；又koh beh刑罰人，是因為有hō͘ 人自由，所有ê 責成攏歸tī 眾自由ê人類。上帝是至善，眾人有順趁ê義務tī--teh。也著因為義務來盡義務。M̄-thang扑算行好是為著驚上帝刑罰，抑是為著愛得幸福、快樂；著無條件--ê,是無上ê命令。 |
|
Í-gōa iáu ū chē-chē thang kóng, iā sī kap lán khah ū koan-hē--ê. Chhin-chhiūⁿ lêng-hûn put-bia̍t, chōe-ok, chū-iû, chín-kiù, Siōng-tè kok, téng-téng. Khó-sioh pò-chóa iú-hān, sī ǹg-bāng lín ka-tī káng-kiù. Ē hiáu khòaⁿ Hô-bûn ê lâng tio̍h bé "Káng-chō" 4 goe̍h-hō khì tha̍k, chiū ē pang-chān lí khah bêng.
|
以外iáu有濟濟thang講，也是佮咱較有關係--ê。親像靈魂不滅、罪惡、自由、拯救、上帝國，等等。可惜報紙有限，是向望lín家己講究。會曉看荷文ê人著買《講座》4月號去讀，就會幫贊你較明。 |
|
Bōe tn̄g-pit ê tāi-seng ài hoan-e̍k kì-liām Khong-tek hit tè chio̍h-pi só͘ khek kúi-kù ōe chò chi̍t phiⁿ bûn ê kiat-lūn.
|
Bōe斷筆ê第先ài翻譯紀念康德hit塊石碑所刻幾句話做這篇文ê結論。 |
|
Pi ê bûn sī ēng i pêng-seng só͘ siông-ēng ê ōe lài khek tī hit-ni̍h--ê, kóng: "Jú kā i siūⁿ, siūⁿ jú-kú, chiū jú ū sin ê kám-thàn kap chun-kèng lâi chhiong-móa tī sim--n̍i̍h ê ū nn̄g-hāng: chiū-sī tī lán ê téng-bīn chhàn-lān ê chhiⁿ só͘ chiò ê thiⁿ, í-ki̍p tī lán sim-lāi ê tō-tek-lu̍t."
|
碑ê文是用平生所常用ê話來刻tī hit--n̍i̍h--ê,講：「愈kā 伊想，想愈久，就愈有新ê感嘆佮尊敬來充滿tī 心--n̍i̍h ê有兩項：就是咱ê頂面燦爛ê星所照ê天，以及tī 咱心內ê道德律。」 |
|
(Tâi-lâm Hú-siâⁿ Kàu-hōe-pò, Tē 469 koàn, 1924 nî 4 ge̍h)
|
(台灣府城教會報第469卷，1924年4月) |
