Cha̍p-chì Tiah-lio̍k_04
|
雜誌摘錄_04 |
| Bān Chin-chu |
萬真珠 |
|
17. Chhut chia̍h-mi̍h ê Châng
|
17. 出食物ê欉 |
|
Tê. Tê tē it chá chiū-sī tùi Chi-ná kap Ji̍t-pún kok chhut. Tê-châng khah chōe chèng tī soaⁿ-*n̍i̍h. Tê-sim-tê ta̍k lâng chai i ê lō͘-ēng; chóng-sī bô ta̍k lâng lóng ōe hiáu phàu. Nā ài lim hó tê, chúi iàu-kín tio̍h tōa kún, chiah lâi phàu, sòa liâm-piⁿ chia̍h; nā phàu siuⁿ kú, ū to̍k-chit tùi tê-phoh siàm--chhut, kiò-chòe tán-an (taⁿin), chia̍h-liáu ōe hāi-tio̍h ūi.
|
茶。茶第一早就是tùi支那佮日本國出。茶欉較濟種tī山--n̍i̍h。茶心茶逐人知伊ê路用；總是無逐人攏會曉泡。若愛lim好茶，水要緊著大滾，才來泡，續 liâm-piⁿ食；若泡傷久，有毒質tùi茶粕滲--出，叫做 tán-an（taⁿin），食了會害著胃。 |
|
Chiàu chheh só͘ kì, tê-châng sī ēng chí lâi chèng; tio̍h hoat saⁿ-nî kú, hio̍h chiū kàu se̍k thang bán. Āu-lâi ta̍k nî ōe bán--tit saⁿ pái. Bán tê-hio̍h ê lâng tio̍h chin chai-iáⁿ, m̄-sī ta̍k lâng ōe hiáu bán; nā siuⁿ hiông, hio̍h ōe o͘-áu m̄ hó; chi̍t-hio̍h chi̍t-hio̍h tio̍h lēng-gōa bán. Thâu-chi̍t-pái bán sī sì-ge̍h ê sî, sǹg-sī tē it hó-ê, iā khah ta̍t chîⁿ. Siāng chi̍t châng ê hio̍h ōe chòe kúi-nā khoán ê tê. Che sī ūi-tio̍h ēng kúi-nā hāng ê hoat-tō͘ lâi chè-chō, chiah ōe án-ni. Tē jī pái bán sī tī gō͘, la̍k ge̍h, iā sī hó tê. Kàu tē saⁿ pái bán ê sî, hio̍h khah koa, tê khó͘.
|
照冊所記，茶欉是用籽來種；著發3年久，葉就到熟thang挽。後來逐年會挽得3擺。挽茶葉ê人著真知影，m̄是逐人會曉挽；若傷雄，葉會烏áu m̄好；一葉一葉著另外挽。頭一擺挽是4月ê時，算是第一好--ê,也較值錢。像一欉ê葉會做幾若款ê茶。Che是為著用幾若項ê法度來製造，才會án-ni。第2擺挽是tī 5、6月，也是好茶。到第3擺挽ê時，葉較koa，茶苦。 |
|
Tê-hio̍h bán-liáu chiū pha̍k-ji̍t kúi-nā tiám cheng kú; āu-lâi khí hé, ēng tiáⁿ lâi chhá. Siāng hó-ê chin chōe kang-hu; chi̍t-hio̍h chi̍t-hio̍h lēng-gōa nóa iā kńg, koh chhá chi̍t pái, hō͘ i chin se̍k. Tê ū chōe-chōe khoán, chōe-chōe miâ; ūi-tio̍h i hó ēng, chōe-chōe só͘-chāi taⁿ ū teh chèng.
|
茶葉挽了就曝日幾若點鐘久；後來起火，用鼎來炒。上好ê真濟工夫；一葉一葉另外nóa也捲，koh炒一擺，hō͘伊真熟。茶有濟濟款，濟濟名；為著伊好用，濟濟所在今有teh種。 |
|
Ko-pi. Ko-pi-tê iā sī siāng khoán ê lō͘-ēng; lâng nā ià-siān, chòe kang kè-thâu, lim-liáu chiū chai i ê lī-ek. Tē it chá chiū-sī tī A-pí-sin-nî-a ka-kī chhut tī soaⁿ-*n̍i̍h; tī 1454 nî ū lâng chai tī A-lat-pek kok ê soaⁿ, iā sī tī hia chòe sóaⁿ-châng; in-ūi lâng iáu-bē chai i ê lō͘-ēng. Kàu āu-lâi A-lat-pek ê bo̍k-chiá khòaⁿ in ê iûⁿ nā bô sóng-khoài, beh khí pīⁿ ê khoán, chiū khì chia̍h chit hō chhiū ê chí, chia̍h-liáu khah oa̍h-tāng. Bo̍k-chiá tùi in ê hê-siūⁿ lâi kóng-khí só͘ khòaⁿ-kìⁿ--ê. Hê-siūⁿ thiaⁿ-liáu kóng, in iā beh chhì-khòaⁿ; in-ūi siông-siông teh káng-kiù chheh, chá-àm teh siōng-keng, ū sî chin siān ài khùn. In chiū khì bán chí, géng lâi choaⁿ, lim-liáu chin chiàⁿ ū iáⁿ khah oa̍h-tāng; tha̍k àm chheh, iā khah bōe ài khùn. Tùi hit sî chōe-chōe só͘-chāi ū chèng ko-pi châng. Chèng keng-kè nn̄g nî chiū ū chí thang bán; múi châng ōe oa̍h--tit 18 nî.
|
咖啡。咖啡茶也是像款 ê路用；人若厭siān,做工過頭，lim了就知伊ê利益。第一早就是tī A-pí-sin-nî-a家己出tī 山--n̍i̍h;tī 1454年有人知tī阿拉伯國ê山，也是tī-hia做sóaⁿ欉；因為人iáu未知伊ê路用。到後來阿拉伯ê牧者看 in ê羊若無爽快，beh起病ê 款，就去食這號樹ê籽，食了較活動。牧者tùi in ê和尚來講起所看見--ê。和尚聽了講，in也beh試看；因為常常teh講究冊，早暗teh頌經，有時真 siān愛睏。In就去挽籽，géng 來choaⁿ，lim了真正有影較活動；讀暗冊，也較bōe愛睏。Tùi hit時濟濟所在有種咖啡欉。種經過2 年就有籽thang挽；每欉會活--得18年。 |
|
Kò-kó. Kò-kó goân-khí-thâu sī hoat tī A-bí-lī-ka. Kò-kó iā sī tùi châng tit-tio̍h. Hiān-sî kúi-nā kok ū chèng, sī chin hó-khòaⁿ ê chhiū. Phàu-liáu ōe ná chhin-chhiūⁿ kò-kó thng. pí tê-sim kap ko-pi-tê khah pó͘. Kò-kó-chí sī chhin-chhiūⁿ chhài-tāu ê khoán, tio̍h chhá koh géng chòe hún lâi phàu; iā ōe chòe tit thn̂g-á, piáⁿ, chōe-chōe hāng ê lō͘-ēng. Lâng nā tio̍h chhut-gōa, chhin-chhiūⁿ kun-peng, chia̍h-mi̍h oh-tit thang bóe, nā ū tòa kò-kó thn̂g-á chiū khah bōe iau, in-ūi sī khah pó͘ ê mi̍h.
|
可可。可可原起頭是發tī 美洲。可可也是tùi欉得著。現時幾若國有種，是真好看ê樹。泡了會若親像可可湯。比茶心佮咖啡茶較補。可可籽是親像菜豆ê款，著炒koh géng 做粉來泡；也會做得糖仔、餅，濟濟項ê路用。人若著出外，親像軍兵，食物難得thang買，若有tòa可可糖仔就較bōe枵，因為是較補ê物。 |
|
Thn̂g. Kam-chià sī sio̍k tī châng ê lūi; nā tòa tī chhut kam-chià ê só͘-chāi chèng lâng chai i ê lō͘-ēng kap lī-ek. M̄-nā kam-chià ōe chòe thn̂g nā-tiāⁿ; thn̂g sī tùi kúi-nā khoán ê châng tit-tio̍h. Nā tī khah kôaⁿ ê só͘-chāi lâng chia̍h thn̂g, chiū hō͘ i khah m̄-chai kôaⁿ.
|
糖。甘蔗是屬tī欉ê 類；若tòa tī出甘蔗ê所在，眾人知伊ê路用佮利益。M̄-nā甘蔗會做糖nā-tiāⁿ；糖是tùi幾若款ê欉得著。若tī較寒ê所在人食糖，就hō͘伊較m̄知寒。 |
|
Gêng-chio, phû-tô, iā sī sio̍k tī khah pó͘ ê mi̍h, bí, be̍h, sió-be̍h, tōa-be̍h, hoan-be̍h, sóe-á, tāi-á, se-kok-bí, tang-kiaⁿ-îⁿ, ngāu-hún, lóng sī sio̍k tī châng ê lūi, iā sī teh iúⁿ-chhī lán sè-kan lâng.
|
芎蕉、葡萄，也是屬tī較補 ê物，米、麥、小麥、大麥、番麥、黍仔、tāi-á 、西谷米、東京圓，耦粉，攏是屬tī欉ê類，也是 teh養飼咱世間人。 |
|
Nā lūn ké-chí-châng, chiū lūn bōe liáu; in-ūi ta̍k kok sǹg i ê lūi, iā sī sǹg bōe chīn.
|
若論果子欉，就論bōe了；因為逐國算伊ê類，也是算bōe盡。 |
|
Iû. Chin chōe hō châng ū chhut iû. Chhin-chhiūⁿ môa, thô͘-tāu, kaⁿ-ná, iâ, pi-môa-châng. Ū-ê ōe chia̍h-tit; chian hî-chú chhài, hó ēng iā hó chia̍h. Ū khah chho͘ ê iû, ēng lâi chè-chō sap-bûn, á-sī chòe boah chhia ê lō͘-ēng.
|
油。真濟號欉有出油。親像麻、塗豆、橄欖、椰、蓖麻欉。有ê會食--tit；煎魚、煮菜，好用也好食。有較粗ê油，用來製造sap-bûn ，抑是做抹車ê路用。 |
|
Ū châng chhut loa̍h kap phang ê mi̍h. Kài-loa̍h, kiuⁿ, hô͘-chio, po̍k-hô, jio̍k-kùi, teng-hiuⁿ, tāu-kho͘; iáu ū chin chōe.
|
有欉出辣佮芳ê物。芥辣、薑、胡椒、薄荷、肉桂、丁香、豆箍；iáu有真濟。 |
|
Io̍h. Ū chin chōe hō ê châng ōe ēng tit lâi chè-chō io̍h. Chhin-chhiūⁿ kin-á-hún châng : iáu ū chōe-chōe sǹg bōe-liáu. To̍k châng iā sī chin chōe, tio̍h chin chai-iáⁿ ê lâng lâi hun-piat. Ū lī-hāi ê châng, chhin-chhiūⁿ a-phiàn ê lūi ū kúi-nā khoán; kāu-hun iā sī tùi châng tit-tio̍h.
|
藥。有真濟號ê欉會用得來製造藥。親像kin仔粉欉：iáu有濟濟算bōe了。毒欉也是真濟，著真知影ê人來分別。有厲害 ê欉，親像鴉片ê類有幾若款；kāu薰也是tùi欉得著。 |
|
18. I. Kim-sio̍k
|
18. I、金屬 |
|
Chōe-chōe kok ê soaⁿ-lāi ū chhut kim-sio̍k; lâng sī tùi soaⁿ só͘ lâu-chhut ê chúi lâi khòaⁿ chiah chai. In-ūi kim-sio̍k pí chúi khah tāng.
|
濟濟國ê山內有出金屬；人是tùi山所流出ê水來看才知。因為金屬比水較重。 |
|
Lūn kim:chúi lâu, kim tîm tiâu tī khoe-tóe; lâng liâu-kè, kàu chiūⁿ hōaⁿ ê sî ōe khòaⁿ-tio̍h kim-soa kap thô͘ kha̍h tiâu tī kha--n̍i̍h. Siat-sú nā khòaⁿ kim-soa chōe, koh sī hó kim, lâng chiū khì soaⁿ-*n̍i̍h chhē, sòa khui khòng. Khui lo̍h-khì ê sî kim kap thô͘ saⁿ chham; sui-jiân án-ni lâng chiū ēng chōe-chōe hoat-tō͘ lâi khêng. Kim ê lō͘-ēng ta̍k lâng lóng chai put-chí khui-khoah; nā ài tit-tio̍h sím-mi̍h ēng I chiū the̍h ōe-tit lâi.
|
論金：水流，金沈tiâu tī 溪底；人liâu過，到上岸ê 時會看著金沙佮塗kha̍h tiâu tī腳--n̍i̍h。設使若看金沙濟，koh是好金，人就去山--n̍i̍h chhē,續開礦。開落去ê時金佮塗相參；雖然án-ni人就用濟濟法度來khêng。金ê路用逐人攏知不止開闊；若愛得著甚物用伊就提會得來。 |
|
Gûn. Gûn bô sím-mi̍h khah su kim. Bí-kok lâm-pak ū chhut chi̍t hō gûn-lūi ê mi̍h. Ná-ui kok kap i ê keh-piah kok, iā ū gûn-khòng. Nā chiong gûn lâi iûⁿ, i ê che-tái ōe chòe-tit chin chōe khoán ê siah, kap pa̍t hō ê chit. Gûn bōe siⁿ-sian. Chóng-sī nā hē tī chhut jiû-n̂g ê ūi, hit ê khì hō͘ i pìⁿ chòe o͘, ná tâng ê khoán-sit; nā koh-chài sóe ōe koh chiâⁿ súi sek. Kim kap gûn ōe phah tit chin po̍h, ná po̍h-chóa chi̍t iūⁿ.
|
銀。銀無甚物較輸金。美國南北有出一號銀類 ê物。挪威國佮伊ê隔壁國，也有銀礦。若將銀來熔，伊ê che-tái會做得真濟款ê 錫，佮別號ê質。銀bōe生sian。總是若下tī出硫磺ê位，hit個氣hō͘伊變做烏，若銅ê款式；若koh再洗會koh成súi色。金佮銀會扑得真薄，若薄紙一樣。 |
|
Âng-tâng. Chá-chá chiū chhut. Chhòng-sè-kì 4 : 22 ū kì kóng Thó͘-pat-kai-ún sī tèng tâng kap phah thi̍h ê sai-hū. Âng-tâng khah khoài chhē; teh iûⁿ ê sî i ê iû phû chin chōe súi sek. Lâng ēng âng-tâng chòe chîⁿ kap chin chōe súi ê mi̍h-kiāⁿ. Âng-tâng ê iû iā ū chhut chōe-chōe chit; lōe-tiong ū tiān, ōe ēng-tit chòe tiān-khì.
|
紅銅。早早就出。創世紀4:22有記講Thó͘-pat-kai-ún是釘銅佮扑鐵ê師父。紅銅較快chhē;teh熔 ê時伊ê油浮真濟súi色。人用紅銅做錢佮真濟súi ê物件。紅銅ê油也有出濟濟質；內中有電，會用得做電氣。 |
|
Tâng. Tâng kap âng-tâng siāng lūi; i ê chit tēng koh jūn; lâng chiū chiàu i só͘ ài lâi phah khì-khū, chhin-chhiūⁿ hòa-ha̍k ê sian-siⁿ teh ēng-ê, á-sī pa̍t khoán súi ê mi̍h-kiāⁿ.
|
銅。銅佮紅銅像類；伊 ê質tēng koh韌；人就照伊所 ài來扑器具，親像化學ê先生teh用--ê,抑是別款 súi ê物件。 |
|
Thi̍h. Thi̍h ū lâng kóng sī kim-sio̍k ê ông, in-ūi lâng ēng thi̍h chòe khah chōe hāng ê lō͘-ēng; iā ōe chòe tit chin tōa ê khì-khū, chhin-chhiūⁿ hé-chhia, hé-chûn, tiàu-kiô, thi̍h-tō; iā ōe chòe sòe-sòe ê ke-si. Thi̍h ê lō͘-ēng sǹg bōe liáu; bōe tit thang chi̍t-hāng chi̍t-hāng lâi kóng-khí.
|
鐵。鐵有人講是金屬ê 王，因為人用鐵做較濟項ê路用；也會做得真大ê 器具，親像火車、火船、吊橋、鐵道；也會做細細ê家私。鐵ê路用算bōe了；bōe得 thang一項一項來講起。 |
|
Kǹg-thi̍h. Kǹg-thi̍h iā sī thi̍h ê lūi, ōe chòe tit lāi ê mi̍h, chhin-chhiūⁿ to, kiàm, chhiuⁿ, chiam. Iáu ū chi̍t khoán chòe hoat-tiâu á-sī kǹg-sòaⁿ. Iā chòe thi̍h bîn-chhn̂g. I ê chit chhè-chhè khoài chi̍h8; nā pháiⁿ, bōe siu-lí-tit. Kǹg-thi̍h chhin-chhiūⁿ thi̍h, chin khoài siⁿ-sian.
|
鋼鐵。鋼鐵也是鐵ê類，會做得利ê物，親像刀、劍、槍、針。Iáu有一款做發條抑是鋼線。也做鐵眠床。伊ê質chhè-chhè快折；若歹，bōe修理得。鋼鐵親像鐵，真快生sian。 |
|
Iân. Iân sī chin tāng ê mi̍h; lâng khah siông chòe tūi-á ê lō͘-ēng, chhin-chhiūⁿ chúi-siú ū ēng iân-tūi chhì-khòaⁿ hái-chúi ê chhim chhián. Iā ū iûⁿ chòe chúi-tō ê iân-kóng. Teh iûⁿ ê sî, bī chin to̍k, sai-hū tio̍h chin sòe-jī, m̄-thang khǹg in só͘ chia̍h ê mi̍h tī hit ūi; nā ū, hit ê to̍k khoài-khoài ji̍p-khì. Ū chi̍t khoán pe̍h iân ōe chòe-tit io̍h. Hòa-ha̍k ê sian-siⁿ kap i-seng ū teh ēng.
|
鉛。鉛是真重ê物；人較常做墜仔ê路用，親像水手有用鉛墜試看海水ê深淺。也有熔做水道ê 鉛管。Teh熔ê時，味真毒，師父著真細膩，m̄-thang囥 in所食ê物tī hit位；若有，hit個毒快快入去。有一款白鉛會做得藥。化學ê先生佮醫生有teh用。 |
|
A-iân. A-iân iā sī iân ê lūi. Tek-kok ê lâm-pêng, Sūi-su kok, Ha̍p-chiòng kok ū chhut chin chōe; ū phah chòe kui-phiáⁿ lâi khàm chhù. A-iân ōe chòe io̍h--tit; iā ōe ēng i ê iû sóe chin chōe hāng ê khì-khū, hō͘ in bōe siⁿ-sian : iā ōe pó-hō͘ hō͘ khong-khì bōe phah pháiⁿ in.
|
亞鉛。亞鉛也是鉛ê類。德國 ê南爿，瑞士國，合眾國有出真濟；有扑做歸片來蓋厝。亞鉛會做藥--tit；也會用伊ê油洗真濟項ê器具，hō͘ in bōe生sian；也會保護 hō͘空氣bōe扑歹in。 |
|
Bé-kháu-thi̍h. Chêng tī Eng-kok ê lâm-pêng ū khòng, hiān-sî khah chió. Taⁿ khah chōe tùi Si̍t-la̍t, Pho-lô-chiu (Borneo), Jiáu-a (Java) tit-tio̍h. Siah sio̍k tī chit hō ê lūi; nn̄g hāng ōe saⁿ chham. Âng-tâng, iân, a-iân, kǹg-thi̍h, bé-kháu-thi̍h, lóng sī to̍k-ê.
|
馬口鐵。前tī英國ê 南爿有礦，現時較少。今較濟tùi Si̍t-la̍t、婆羅洲（Borneo）、爪哇（Java）得著。錫屬tī這號 ê類；兩項會相參。紅銅、鉛、亞鉛、鋼鐵、馬口鐵，攏是毒ê。 |
|
Khin-gûn. Khin-gûn iā sī tī O͘-lia̍p soaⁿ, Ka-lī-hut-nî-a chhut, i e sek-tī pe̍h; chin khin, ōe thang chòe chin chōe súi ê mi̍h, hoe-kan, siūⁿ-á, siōng-kheng, tiáⁿ-á, í-ki̍p chōe-chōe iù-lia̍p mi̍h. Nā chham âng-tâng lâi iûⁿ, sek chhin-chhiūⁿ hó kim. Chòe ba̍k-kiàⁿ ê sai-hū ū ēng i. Phah gûn-ê iā ēng chòe chng-thāⁿ ê mi̍h; chòe chhian-lí kiàⁿ ê kheng, í-ki̍p pa̍t hō ê iù-lia̍p mi̍h.
|
輕銀。輕銀也是tī O͘-lia̍p 山，Ka-lī-hut-nî-a出，伊ê色緻白；真輕，會thang做真濟súi ê 物：花矸、箱仔、像框、鼎仔、以及濟濟幼粒物，若參紅銅來熔，色親像好金。做目鏡ê師父有用伊。扑銀--ê也用做裝飾ê物；做千里鏡ê 框，以及別號ê 幼粒物。 |
|
An-tek-mô͘-nî (Antimony) sī koh chi̍t hō; sek-tī chin pe̍h, ná hó gûn ê sek. Khah tāng khin-gûn, chhut tī Pho-lô-chiu. Lâng ēng i chòe chin súi ê mi̍h, iā ōe chham âng-tâng tit, lâng nā m̄-chai iáⁿ, phah-sǹg sī âng-kim.
|
An-tek-mô͘-nî(Antimony）是koh一號；色緻真白，若好銀ê 色。較重輕銀，出tī 婆羅洲。人用伊做真súi ê物，也會參紅銅--tit，人若m̄知影，扑算是紅金。 |
|
19. II. Kim-sio̍k
|
19. II.金屬 |
|
Thô͘-thòaⁿ. Thô͘-thòaⁿ sio̍k tī Chhó-bo̍k-lūi, chóng-sī iû-goân sī tùi khòng lâi tit-tio̍h, ōe chòe chin tōa hāng ê lō͘-ēng; ōe thang hiâⁿ hé lâi kek hé-chhia hé-chûn hō͘ i kiâⁿ. Ū só͘-chāi ê lâng, jîn-ke lóng ēng thô͘-thòaⁿ hiâⁿ-hé. Thô͘-thòaⁿ-khòng sī chin tōa gûi-hiám ê só͘-chāi, in-ūi chhut chin chōe óa-su, chiū-sī chin to̍k ê thòaⁿ-sò͘. Só͘-í ēng hé kap teng tī khòng-lāi, tio̍h chīn sòe-jī. Tám-á-iû tùi thô͘-thòaⁿ tit-tio̍h; tùi tám-á-iû lâng ōe chō chōe-chōe khoán ê ní-liāu, kap chhùi-khí thiàⁿ e io̍h, í-ki̍p kúi-nā khoán ê chhàu-iû thang ēng. Koh chi̍t hāng chin kî, ū chin tiⁿ ê mi̍h hō chòe Sa-ka-lin (Saccharine), pí thn̂g kúi-nā pē tiⁿ, iû-goân tùi tám-á-iû kek chhut. Lâng chòe kui lia̍p chhin-chhiūⁿ kin-á-oân, chhut-kun ê sî chin hó ēng, in-ūi sòe-sòe lia̍p bōe tìn ūi. Iā ū lâng ēng tê-sim chòe tê-oân, chhut-gōa ê chit nn̄g hāng chin lī-piān.
|
塗炭。塗炭屬tī草木類，總是猶原是tùi礦來得著，會做真大項ê路用；會thang hiâⁿ火來激火車、火船hō͘伊行。有所在ê人，人家攏用塗炭hiâⁿ火。塗炭礦是真大危險ê所在，因為出真濟瓦斯，就是真毒 ê炭素。所以用火佮燈tī 礦內，著真細膩。Tám-á油tùi 塗炭得著；tùi tám-á油人會造濟濟款ê 染料，佮嘴齒痛ê藥，以及幾若款ê 臭油thang用。Koh一項真奇，有真甜ê物號做Sa-ka-lin（Saccharine），比糖幾若倍甜，猶原tùi tám-á油kek出。人做歸粒親像kin-á丸，出筋ê 時真好用，因為細細粒 bōe tìn位。也有人用茶心做茶丸，出外ê 時這兩項真利便。 |
|
Ū chōe-chōe khoán ê chio̍h sio̍k tī Kim-sio̍k ê lūi, chhin-chhiūⁿ soān-chio̍h. Ìn-tō͘ kok, Ò-kok ê soaⁿ-lāi, A-hui-lī-ka, Bí-kok ê soaⁿ-lāi, ū chhut chin chōe chit hō kim-sio̍k ê chio̍h, chin súi koh chin ta̍t chîⁿ. Iâm sui-bóng bô tú-tú sio̍k tī kim-lūi, iáu-kú i ū chōe-chōe kim-sio̍k ê chit tī-teh; iā sī tùi khòng ku̍t-*ê. Ū só͘-chāi sī tùi hái-chúi lâi pha̍k chiâⁿ iâm; khah chōe sī tùi khòng. Se-pí-lī-a, Pho-su kok ū iâm-khòng. Khòng-lāi ū kim-sio̍k, chōe-chōe hāng ōe chòe i-seng kap hòa-ha̍k ê io̍h.
|
有濟濟款ê 石屬tī 金屬ê 類，親像鑽石。印度國、奧國ê山內，非洲、美國ê山內，有出真濟這號金屬ê石，真súi koh真值錢。鹽雖罔無抵抵屬tī 金類，iáu-kú伊有濟濟金屬ê 質tī--teh；也是tùi礦掘--ê。有所在是tùi海水來曝成鹽；較濟是tùi礦。西伯利亞，波斯國有鹽礦。礦內有金屬，濟濟項會做醫生佮化學ê 藥。 |
|
Jiû-n̂g iā tùi tōe lâu-chhut-ê, ōe chòe kúi-nā hāng io̍h ê lō͘-ēng.
|
硫磺也tùi地流出--ê,會做幾若項藥ê路用。 |
|
He, ū só͘-chāi sī tùi ô-khak lâi sio chiah ū; chóng-sī khah chōe sī tùi khòng-lāi ê he-chio̍h lâi sio. Chòe boah-piah, khí chhù, chòe io̍h, siau to̍k ê lō͘-ēng.
|
灰，有所在是tùi蚵殼來燒才有；總是較濟是tùi 礦內ê火石來燒。做抹壁、起厝、做藥、消毒ê路用。 |
|
Kim sio̍k ê chúi. Ū kok, chin chōe kim-sio̍k ê chúi tùi soaⁿ-*n̍i̍h lâu-chhut-lâi, kún--ê, sio--ê léng--ê, lóng ū. Ū khoán ōe chia̍h-tit tiau-ióng sin-khu; ū-ê bōe chia̍h--tit, chóng-sī sóe-e̍k chiū-sī tōa lī-ek sin-khu ê phê-hu. Thi̍h-chúi, so͘-táⁿ, hit hō sī sio̍k tī kim-sio̍k ê lūi. Ji̍t-pún kok lâm-pak ū chin chōe kim-sio̍k ê chúi-chôaⁿ; ta̍k nî chin chōe lâng khì tī hiah ê chhut-miâ ê só͘-chāi lâi chia̍h, lâi sóe, tiau-ióng sin-khu.
|
金屬ê水。有國，真濟金屬ê 水tùi山--n̍i̍h流出來，滾--ê、燒--ê、冷--ê攏有。有款會食得調養身軀；有--ê bōe 食--tit，總是洗浴就是大利益身軀 ê 皮膚。鐵水、蘇打，hit號是屬tī金屬ê類。日本國南北有真濟金屬ê水泉；逐年真濟人去tī hiah-ê出名ê所在來食，來洗，調養身軀。 |
|
Tī O͘-lia̍p soaⁿ lâng ū chhē-tio̍h chi̍t hō ê kim-sio̍k chin ta̍t chîⁿ, chin oh-tit chhē. Sek-tī o͘-phú, m̄-kú chheng-chheng ná po-lê, iā chin chhè, ū-sî chhē chi̍t sut-á tī gûn kap iân tiong saⁿ pau-teh. Tī Ò-kok kap Eng-kok ê lâm-pêng ū bat chhē-tio̍h tām-po̍h.
|
Tī O͘-lia̍p山人有chhē著這號ê 金屬真值錢，真oh得chhē。色緻烏phú,m̄-kú清清若玻璃，也真chhè,有時chhē 一屑仔 tī銀佮鉛中相包--teh。Tī奧國佮英國ê南爿有bat chhē 著淡薄。 |
|
Tī 1903 nî ū hòa-ha̍k sian-siⁿ kap i ê sian-siⁿ-niû tī Hoat-kok ê Pa-lê siâⁿ, nn̄g-ê teh káng-kiù chit hō ê kim-sio̍k, sòa hoat-kiàn koh chi̍t khoán ê koh khah kî-khá, iā sī oh chhē, miâ i chòe--Radium. Chit hā mi̍h lán ê pe̍h-ōe bô miâ thang kiò; kan-ta o̍h i ê im kiò chòe Lâi-tí-an. O͘-lia̍p soaⁿ kap tī Tek-kok ū chhē tām-po̍h. Chit hō ê kim-sio̍k hiān-sî tē-it ta̍t-chîⁿ ê mi̍h. Lūn i ê khoán, ōe chhut kng kap sio. I ê kng sek sī chhin-chhiūⁿ hé-kim-chhiⁿ ê kng; nā ū soān-chio̍h boah chi̍t sut-á, hē tī chóa-khoeh-á-lāi, mî-sî pâng-keng ōe chin kng; nā chi̍t sut-á tī sî-cheng á-sī sî-pió ê bīn, mî-sî beh khòaⁿ kúi tiám m̄-bián tiám hé, in-ūi chin kng, thang khòaⁿ bêng-bêng. Lūn sio sī pí hé kúi-nā pē ê la̍t, iā chin lāi, hē tī sin-khu ōe siⁿ thiàⁿ, oh-tit i. Chit hō ê kim-sio̍k sī i-seng kap hòa-ha̍k sian-siⁿ ê tōa lō͘-ēng; lī-ek sǹg bōe liáu, chóng-sī káng-kiù iáu-bē chīn, oh-tit kóng-khí i ê la̍t; nā ū chi̍t sut-á boah-tio̍h sî-cheng ê lûn, chiū ōe kiâⁿ 100 nî kú m̄-bián choān. Ji̍t-pún lâng kóng tī in ê soaⁿ ū chit hō ê Radium; iā kóng Tâi-oân ê Pak-tâu kún-chúi lāi iā ū.
|
Tī 1903年有化學先生佮伊ê 先生娘tī 法國ê 巴黎城，兩個teh講究這號ê 金屬，續發見koh一款ê koh較奇巧，也是oh chhē,名伊做鐳。這號物咱ê 白話無名thang 叫；kan-ta學伊ê音叫做Lâi-tí-an。O͘-lia̍p山佮tī 德國有chhē淡薄。這號ê金屬現時第一值錢ê 物。論伊ê 款，會出光佮燒。伊ê光色是親像火金星ê光；若有鑽石抹一屑仔，hē tī 紙khoeh仔內，暝時房間會真光；若一屑仔tī 時鐘抑是時錶ê面，暝時beh看幾點m̄免點火，因為真光，thang看明明。論燒是比火幾若倍ê 力，也真利，hē tī身軀會生痛，oh得醫。這號 ê金屬是醫生佮化學先生 ê大路用；利益算bōe了，總是講究iáu未盡，oh得講起伊ê力；若有一屑仔抹著時鐘 ê輪，就會行100年久m̄免 choān。日本人講tī in ê山有這號ê 鐳；也講台灣ê 北投滾水內也有。 |
|
20. Lō͘-kok ê Pa-ko-lí
|
20. Lō͘國ê Pa-ko-lí |
|
Lô͘ Pa-ko-lí ê lāu-pē sī tng tōa koaⁿ ê chit. Pa-ko-lí iáu-kú sòe-hàn ê sî, i ê lāu-pē siū lâng mō͘-kò, tì-kàu Hông-tè kā i chhau-ke bia̍t-bông, tēng bû-kî-tô͘, kóaⁿ khì Se-pí-lī-a ê sió chng-thâu, tōa kan-kia̍t ê só͘-chāi. Sui-bóng chá-sî sī hù-ong, hit-sí ta̍k ji̍t kiong-kip in ke-lāi ê só͘-hùi kan-ta kak-pòaⁿ gûn nā-tiāⁿ. Pa-ko-lí sòe-hàn ê sî bōe hiáu chit ê kan-khó͘ ê in-toaⁿ; chóng-sī iáu-bē chiūⁿ cha̍p-jī hè chiū chin gâu chòe kang pang-chān ke-lāi ê khiàm-kheh. I ê lāu-pē put-sî chin ut-chut, bat kúi-nā pái pí-kiû Hông-tè lîn-bín, chún i tò-khì pún só͘-chāi; chóng-sī bô chhái kang.
|
Lô͘ Pa-ko-lí ê老父是當大官ê 職。Pa-ko-lí iáu-kú細漢ê 時，伊ê 老父受人冒告，致到皇帝kā 伊抄家滅亡，定無期徒，趕去Se-pí-lī-a ê小庄頭，大kan-kia̍t ê所在。雖罔早時是富翁，hit時逐日供給in家內ê 所費kan-ta角半銀nā-tāiⁿ。Pa-ko-lí細漢ê 時bōe曉這個艱苦ê 因端；總是iáu未上12歲就真gâu做工幫贊家內ê 欠缺。伊ê老父不時真 ut卒，bat幾若擺稟求皇帝憐憫，准伊倒去本所在；總是無采工。 |
|
Pa-ko-lí khòaⁿ i ê lāu-pē sî-siông iu-chhiû chiū mn̄g i ê in-toaⁿ; kàu khah tōa-hàn lāu-pē chiah kā i kóng-bêng hit ê goân-iû. Tùi hit sî chai liau-āu, chiū pek-chhiat kiû Siōng-tè khui-lō͘ lâi chín-kiù i ê pē-bú. Kàu 15 hè chin koat-toàn ài tiâu-kìⁿ Hông-tè, thòe i ê lāu-pē kiû. I ê pē-bú chai i iáu sī sòe-hàn gín-ná, só͘ kè-bô͘-ê kiám-chhái kui tī khang-khang; só͘-í m̄ chún i khì. Pa-ko-lí bô sit-bāng, ti̍t-ti̍t kiû Siōng-tè kám-kek i ê pē-bú ê sim kam-goān hō͘ i khì.
|
Pa-ko-lí看伊ê 老父時常憂愁就問伊ê 因端；到較大漢老父才kā伊講明hit個原由。Tùi hit時知了後，就迫切求上帝開路來拯救伊ê 父母。到15歲真決斷ài朝見皇帝，替伊ê老父求。伊ê 父母知伊iáu是細漢囡仔，所計謀ê kiám-chhái 歸tī空空；所以m̄准伊去。Pa-ko-lí無失望，直直求上帝感激伊ê 父母ê 心甘願hō͘ 伊去。 |
|
Saⁿ nî kú ê tiong-kan pek-chhiat kiû, bô chi̍t-sî-á pàng-sim, tì-kàu bōe chia̍h bōe khùn-tit; sin-thé siū siong-hāi. I ê pē-bú khòaⁿ i ná lám-sin, chin khòa-lū; chiū chiàu i só͘ ài chún i. Lō͘-tô͘ chin hn̄g, só͘-hùi bōe bián-tit tio̍h ēng chin-chōe. Chóng-sī Pa-ko-lí lóng kau-tāi Siōng-tè, hiòng-chêng khí-sin; kan-ta the̍h kho͘-pòaⁿ gûn chòe lō͘-hùi nā-tiāⁿ, teh ǹg-bāng Siōng-tè ōe khui lâng ê sim, chān i bô kàu-gia̍h ê lō͘-hùi.
|
3年久ê 中間迫切求，無一時仔放心，致到bōe食bōe睏--tit；身體受傷害。伊ê 父母看伊那lám身，真掛慮；就照伊所ài准伊。路途真遠，所費bōe免得著用真濟。總是Pa-ko-lí攏交代上帝，向前起身；kan-ta 提箍半銀做路費nā-tiāⁿ，teh向望上帝會開人ê 心，贊伊無夠額ê 路費。 |
|
Siōng-tè kì-jiân thòe i siat-hoat, chōe-chōe pái tit-tio̍h lâng ê pó͘-chō͘. Le̍k-kè pòaⁿ-nî kú ê lō͘-tô͘, tī lō͘-tiong ū jiám-tio̍h chin tāng ê jia̍t-pīⁿ; kàu tī chi̍t ūi kàu-tn̂g, ū chi̍t ê ko͘-niû khó-lîn, kā i táⁿ-tia̍p kàu pīⁿ hó. Pa-ko-lí tùi ko͘-niû kóng i ê chêng-hêng; ko͘-niû thiaⁿ-liáu thòe i siá phoe hō͘ tiâu-lāi siàng-iâ ê hu-jîn, kóng-khì i ê lí-le̍k, koh pún-sin sàng i chiūⁿ kiaⁿ kìⁿ hu-jîn. Hu-jîn chiū thòe i êng-ûi, hō͘ i thang khì tiâu-kìⁿ Hông-thài-hō͘. Hông-thài-hō͘ ēng te̍k-pia̍t ê un khoán-thāi i, kap i tâm-lūn; āu-lâi chai siông-sè, ún-chún beh thòe i chàu Hông-tè; sòa kiong-kip i ê só͘-hùi. Kè bô lōa kú Hông-tè kó-jiân èng-ún kià phoe kap lō͘-hùi tiàu Pa-ko-lí ê lāu-pē tò-lâi pún-kok. Pa-ko-lí hoaⁿ-hí kàu bōe kò͘-tit, khì pòaⁿ-lō͘ tán-chi̍h i ê pē-bú. Pē-bú khòaⁿ in ê kiáⁿ, chiū lâu ba̍k-sái, in-ūi chai kin-á-ji̍t ōe tit-tio̍h tháu-pàng, tek-khak sī ūi-tio̍h chit ê cha-bó͘-kiáⁿ ê kong-le̍k.
|
上帝既然替伊設法，濟濟擺得著人ê 補助。歷過半年久ê 路途，tī路中有染著真重ê 熱病；到tī一位教堂，有一個姑娘可憐，kā伊打tia̍p 到病好。Pa-ko-lí tùi姑娘講伊 ê情形；姑娘聽了替伊寫批hō͘ 朝內相爺ê夫人，講起伊ê 履歷，koh本身送伊上京見夫人。夫人就替伊營為，hō͘伊thang去朝見皇太后。皇太后用特別ê 恩款待伊，佮伊談論；後來知詳細，允准beh替伊奏皇帝；續供給伊ê 所費。過無偌久皇帝果然應允寄批佮路費調Pa-ko-lí ê老父倒來本國。Pa-ko-lí歡喜到bōe顧--tit，去半路等接伊ê 父母。父母看 in ê子，就流目屎，因為知今仔日會得著tháu放，的確是為著這個查某子ê 功力。 |
|
Pa-ko-lí siūⁿ-tio̍h só͘ keng-kè ê sū, chai Siōng-tè ê un ke̍k tōa, chiū koat-ì beh hiàn sin-khu chòe Chú ê kang. In-ūi i le̍k-kè hiah chōe kan-khó͘ ê sū, sin-khu lám tì pīⁿ; bô lōa kú sòa lī-khui sè-kan kàu Thian-tông, tit-tio̍h i ê siúⁿ.
|
Pa-ko-lí想著所經過ê 事，知上帝ê 恩極大，就決意beh 獻身軀做主ê 工。因為伊歷過hiah濟艱苦ê 事，身軀 lám致病；無偌久續離開世間到天堂，得著伊ê賞。 |
|
21. Hé-chhia ê Khí-in
|
21. 火車ê起因 |
|
Hé-chhia sī tōa hó ēng ê khì-khū, hō͘ lâng chē khah séng sî, séng kang, séng só͘-hùi. Chha-put-to siat tī ta̍k kok chòe peh-sìⁿ ê tōa lō͘-ēng. Khah siông tōa hāng khì-khū sī tùi sió hāng lâi khí-in. Hé-chhia iā sī án-ni.
|
火車是大好用ê器具，hō͘ 人坐較省時、省工、省所費。差不多設tī逐國做百姓ê大路用。較常大項器具是tùi小項來起因。火車也是án-ni。 |
|
Eng-kok ê chhù khah chōe ū ian-tâng thang hō͘ chàu-kha ê hé-hun tháu-chhut. khoán-sit lio̍h-á chhin-chhiūⁿ hōe-siā khah sòe-keng-ê. Ian-tâng-*n̍i̍h ū chi̍t ki thi̍h hôaⁿ-koaiⁿ, hit ki thi̍h hôaⁿ-koaiⁿ ū pa̍k thi̍h-liān-á tūi-lo̍h, liān-á bé ū pa̍k-tiàu chi̍t ê kau-á, thang kùi tê-kó͘, tiáⁿ, oe-á ta̍k hāng ê khì-khū, lóng ū khian-á thang kùi tī hit ê kau--n̍i̍h.
|
英國ê 厝較濟有煙筒 thang hō͘灶腳ê 火薰tháu出。款式略仔親像會社較細間--ê。煙筒--n̍i̍h有一支鐵橫杆，hit支鐵橫杆有縛鐵鏈仔墜落，鏈仔尾有縛吊一個鉤仔，thang kùi茶kó͘、鼎、oe仔 逐項ê器具，攏有khian仔 thang kùi tī hit個鉤--n̍i̍h。 |
|
Ū chi̍t ji̍t chi̍t ê ta-po͘ gín-ná teh pī-pān kún chúi beh kā i ê lāu-bú phàu tê. Chúi tōa kún, hit sî ian chhèng chhut-lâi tê-kó͘, ūi-tio̍h kún-chúi ian ê la̍t chiū tīn-tōng-hìⁿ iô-lâi iô-khì, thi̍h-liān iā tè i teh iô. Hit ê gín-ná ná khòaⁿ, chiū ná siūⁿ, ka-kī kóng, Ai--ah, hit ê tê-kó͘ nā ū lûn tek-khak ōe kiâⁿ. Chiū khì chi̍t ê bé-kháu-thi̍h tiàm, mn̄g tiàm-chú khòaⁿ lân-san thi̍h ū hoaⁿ-hí hō͘ khioh lâi ēng. á-bô? Tiàm-chú ìn kóng, Hoaⁿ-hí. Koh khòaⁿ i gâu ēng, m̄ nā lân-san ê thi̍h hō͘ i, hong-lô͘ kap ke-si iā beh chioh i ēng. Teh siūⁿ hit ê gín-ná sim-lāi m̄ chai siūⁿ ài beh chòe sím-mi̍h tōa kî-khá ê mi̍h-kiāⁿ. Thêng bô lōa kú khòaⁿ hit ê gín-ná khûn-khûn teh chòe, m̄-nā lân-san thi̍h kap ke-si chioh i ēng, sòa pún-sin chān i hōaⁿ io̍h, chiong hiah ê thi̍h kā i liâm. Bô lōa kú chōe-chōe lâng khì hit chng-*n̍i̍h khòaⁿ i chō-chhut chi̍t tiuⁿ chhia-á, tī lō͘-*n̍i̍h teh kiâⁿ-lâi kiâⁿ-khì, tāi-ke hô m̄ gông-ngia̍h.
|
有一日一個查甫囡仔teh備辦滾水beh kā伊ê 老母泡茶。水大滾，hit時煙chhèng出來茶kó͘,為著滾水煙ê 力就tīn-tōng-hìⁿ搖來搖去，鐵鏈也tè 伊teh 搖。Hit個囡仔那看，就那想，家己講：「Ai--ah，hit個茶kó͘若有輪的確會行。」就去一個馬口鐵店，問店主看零星鐵有歡喜hō͘拾來用，抑無？店主應講：「歡喜。」Koh看伊gâu用，m̄-nā零星ê 鐵hō͘伊,風爐佮家私也beh借伊用。Teh想 hit個囡仔心內m̄知想ài beh 做甚物大奇巧ê 物件。停無偌久看hit個囡仔勤勤teh做，m̄-nā零星鐵佮家私借伊用，續本身贊伊銲藥，將hiah-ê鐵kā伊黏。無偌久濟濟人去hit庄--n̍i̍h看伊造出一張車仔，tī路--ni̍h teh 行來行去，大家好m̄ gông-ngia̍h。 |
|
Jiân-āu ū chi̍t ê hó sim ê lâng khui lō͘ hō͘ i khì Tāi-ha̍k tha̍k kàu chhut-gia̍p. Teh tha̍k ê sî sim-lāi lóng bô pàng-sak i só͘ ì-ài--ê. Chheh--n̍i̍h ū kì kóng i put-sî teh liān-si̍p, m̄ nā ēng thi̍h teh tàu, chiū iā ēng chóa teh ūi-iūⁿ.
|
然後有一個好心ê人開路 hō͘伊去大學讀到出業。Teh讀ê 時心內攏無放sak伊所意愛--ê。冊--n̍i̍h有記講伊不時 teh練習，m̄若用鐵teh鬥，就也用紙teh畫樣。 |
|
Kàu tióng-sêng ê sî kap chi̍t ê tâng-sim ê phōaⁿ saⁿ-kap khui chi̍t ê thi̍h-khì ê hōe-siā, iā kó-jiân chō-chiâⁿ chi̍t tiuⁿ hé-chhia, ōe kiâⁿ, iā ōe chài lâng kap mi̍h. Khiok thâu chit-ê chhut-ê, m̄ sī chhin-chhiūⁿ hiān-sî ê khin-khoài gâu cháu, sī chin tāng koh bān-bān-á kiâⁿ. In nn̄g lâng chō chin chōe hāng tōa lō͘-ēng ê khì-khū. Kok-ka o-ló in ê khiáu, siat i chòe tōa koaⁿ; ēng kong-lô ê siúⁿ siúⁿ-i. Pa̍t lâng khì khòaⁿ i ê iūⁿ, ná kek ná cheng-kong. Hé-chhia-lō͘ khah bān chiah siat-ê. Chài-mi̍h-ê chiū sī 1825 nî, chài-lâng-ê chiū sī tī 1829 chiah siat. Khó-kiàn chīn-tiong tī sió-khóa tāi-chì-ê, ōe kham-tit kau-thok tōa ê chit-jīm hō͘ i.
|
到長成ê時佮一個同心ê 伴相佮開一個鐵器 ê會社，也果然造成一張火車，會行，也會載人佮物。卻頭一個出--ê,m̄是親像現時ê 輕快gâu走，是真重koh慢慢仔行。In兩人造真濟項大路用ê器具。國家o-ló in ê巧，設伊做大官；用功勞ê賞賞伊。別人去看伊ê 樣，那kek那精光。火車路較慢才設--ê。載物--ê就是1825年，載人--ê 就是tī 1829才設。可見盡忠 tī小可事誌--ê,會堪得交託大ê責任hō͘伊。 |
