Cha̍p-chì Tiah-lio̍k_03
|
雜誌摘錄_03 |
| Bān Chin-chu |
萬真珠 |
|
11. Mî-hoe châng
|
11. 棉花欉 |
|
Mî-hoe châng. Ta̍k kok ê lâng lóng óa-khò mî-hoe chòe lāi gōa ê saⁿ. ū chho͘, ū iù, liân boe̍h iā tio̍h se sòaⁿ lâi chit. Iá ê mî-hoe châng tī khah joa̍h ê só͘-chāi sì-kòe ū thang khòaⁿ, chóng-sī chiàⁿ-*ê, bô saⁿ chhin-chhiūⁿ, tio̍h ēng lâng kang lâi chèng. Mî-hoe châng tùi chí chhut-*ê, ta̍k nî tio̍h iā, kàu chhiu-thiⁿ ū mî-hoe thang bán, bán liáu hit châng chiū sí. Mî-hoe chí kap mî-hoe ū lóng saⁿ chham teh. Chóng-sī ū lâng chō chi̍t khoán ê khì-khū chin sim-sek, chhin-chhiūⁿ chi̍t ki chhâ-se, teh se mî-hoe ná hū-jîn lâng se i ê thâu-mn̂g chi̍t iūⁿ. Se kàu chí lóng chhut-lâi, mî-hoe pìⁿ chòe chin nńg thang pau kui pau. Mî-hoe châng m̄ sī lóng-chóng sio-siāng : ū-ê chhut iù-mî chhin-chhiūⁿ i-seng teh ēng-*ê, ū-ê chhin-chhiūⁿ tiû ê khoán, chòe hiû, saⁿ chin khin, chin sio.
|
棉花欉。逐國ê人攏倚靠棉花做內外ê衫。有粗、有幼，連襪也著紗線來織。野 ê棉花欉tī較熱ê所在四界有thang看，總是正--ê,無相親像，著用人工來種。棉花欉tùi籽出--ê,逐年著iā,到秋天有棉花 thang挽，挽了hit欉就死。棉花子佮棉花有攏相參teh。總是有人造一款ê器具真心適，親像一支柴梳，teh梳棉花若婦人人梳伊ê頭毛一樣。梳到籽攏出來，棉花變做真軟thang 包歸包。棉花欉m̄是攏總相像：有ê出幼棉親像醫生teh用--ê,有ê親像綢ê款，做裘、衫真輕，真燒。 |
|
Mî-hoe ê chí, sī ná thô͘-tāu, ū chin chōe iû, lâng ū géng chòe chin tōa tè ê iû-piáⁿ, chhī gû, ti, bé, kúi-nā hō ê cheng-siⁿ, iā chòe pa̍t hāng ê lō͘-ēng. Siāng tē it ta̍t-chîⁿ ê mî-hoe sī tùi Pak kap Lâm A-bí-lī-ka, í-ki̍p Bí-kok ê Liân-ha̍p-tōe. Hit saⁿ ūi chhut chin chōe. Tiong-kok iā ū khah chōe chài khì Tāi-eng hōe-siā chit chòe pò͘.
|
棉花ê籽，是若塗豆，有真濟油，人有géng做真大塊ê 油餅，飼牛、豬、馬，幾若號ê精牲，也做別項ê路用。上第一值錢ê棉花是tùi北佮南美洲，以及美國ê Liân-ha̍p地。Hit 3位出真濟。中國也有較濟載去大英會社織做布。 |
|
Pa̍t khoán ōe chòe-tit pò͘ iā sī chōe, ū-ê chòe joa̍h-pò͘ chhin-chhiūⁿ ong-lâi si chit ong-lâi koah, tē-á, môa, kin-chio, nâ-tâu hiah-ê, lâng lóng ēng teh chit chòe pò͘, iā sī ū lō͘-ēng ê mi̍h.
|
別款會做得布也是濟，有 ê做熱布親像ong-lâi絲織ong-lâi koah，苧仔、麻、芎蕉、林投hiah-ê,人攏用teh織做布，也是有路用ê物。 |
|
12. Tâi-oân
|
12. 台灣 |
|
Tâi-oân hái-sū tī Ji̍t-pún ê sai-lâm pêng. Lâm kàu pak chha-put-to 240 Eng-lí ê tn̂g, sì-chiu-ûi lóng sī hái. Tōe ê hêng-sè sī tńg-tu, lâm kap pak-pō͘ khah oe̍h, tiong-pō͘ khah khoah. Tang bīn khah chōe sī soaⁿ, sai bīn ū khoah ê pîⁿ-iûⁿ.
|
台灣海嶼tī日本ê西南爿。南到北差不多240英里ê長，四周圍攏是海。地 ê形勢是tńg-tu，南佮北部較隘，中部較闊。東面較濟是山，西面有闊 ê平洋。 |
|
Tī Chú-āu 581 kàu 681 nî ê tiong-kan Tiong-kok lâng sái chûn kè-lâi, sòa koán óa 100 nî. Se-pan-gâ, Hoat-kok iā bat lâi. Kàu āu-lâi Hô-lân kok ū lâi chiàm Phîⁿ-ô͘ hái-sū, sūn sòa kè-lâi chiàm Tâi-oân. Hit-sî pún-tó lâng khah tōa-bīn sī chhiⁿ-hoan. Hit-tia̍p káⁿ bô thâi lâng, in-ūi kap Hô-lân-se ê peh-sìⁿ chin hô, siū in ê kà-sī, tùi án-ni ōe hiáu khí chhù, khui chíⁿ, choh-sit téng-téng. Iā kà in ho̍k-sāi chin oa̍h ê Siōng-tè, ū hoan-e̍k chhiⁿ-hoan ōe ê Sèng-keng. Hô-lân-se kok ū koán óa 200 nî kú.
|
Tī主後581到681年ê中間中國人駛船過來，續管倚100年。西班牙、法國也bat 來。到後來荷蘭國有來佔澎湖海嶼，順續過來佔台灣。Hit時本島人較大面是生番。Hit-tia̍p敢無thâi人，因為佮荷蘭西ê百姓真和，受 in ê教示，tùi án-ni會曉起厝，開井、作穡等等。也教in 服事真活ê上帝，有翻繹生番話ê聖經。荷蘭西國有管倚200年久。 |
|
Āu-lâi Tiong-kok ū chi̍t ê chin ióng-béng ê lâng, sìⁿ Tīⁿ miâ Sêng-kong, lāu-pē Tīⁿ Chi-liông, lāu-bú sī Ji̍t-pún lâng sìⁿ Tiân-chhoan. Sêng-kong ū chhōa peng kè-lâi Tâi-oân kap Hô-lân lâng saⁿ-thâi, kàu bé thâi-iâⁿ. Hô-lân peh-sìⁿ thè khì chiū tò-khì in pún-kok. Tâi-oân ê pún-tōe lâng hō͘ Tiong-kok lâng pek-tio̍k, ná kā in chiàm soaⁿ chêng ê tōe, in chiū siám-pī khì soaⁿ-kan khiā-khí. Chi-ná lâng chin chōe kè-lâi, pún-tōe lâng tōa oàn-hūn, sòa kiat oan-siû, kìⁿ lâng chiū thâi. Hiān-sî koâiⁿ-soaⁿ ê chhiⁿ-hoan iáu-kú sī án-ni.
|
後來中國有一個真勇猛ê人，姓鄭名成功，老父鄭芝龍，老母是日本人姓田川。成功有chhōa 兵過來台灣佮荷蘭人相thâi,到尾thâi贏。荷蘭百姓退去就倒去in本國。台灣ê 本地人hō͘中國人迫著，若kā in 佔山前ê地，in 就閃避去山間企起。支那人真濟過來，本地人大怨恨，續結冤仇，見人就thâi。現時懸山ê生番iáu-kú是án-ni。 |
|
Tīⁿ Sêng-kong chòe Tâi-oân ê ông bô lōa-kú, 39 hè chiū sí, in kiáⁿ chiap ūi, hè-siū kap i ê pē pîⁿ-téng, 39 hè iā sí. I ê kiáⁿ 12 hè, iáu-kú sòe-hàn, Tiong-kok Hông-tè khòaⁿ i nńg-chiáⁿ bô la̍t, chiū kiông thó Tâi-oân tò-tńg. Kàu āu-lâi Ji̍t Chheng chiàn cheng ê sî, Chheng-kok chiàn pāi chiū tī 1895 nî chiong Tâi-oân koah hō͘ Ji̍t-pún koán, chòe in ê sio̍k-tōe.
|
鄭成功做台灣ê王無偌久，39歲就死，in子接位，歲壽佮伊ê父平等，39歲也死。伊ê 子12歲，iáu-kú細漢，中國皇帝看伊軟chiáⁿ無力，就強討台灣倒轉。到後來日清戰爭ê時，清國戰敗就tī 1895年將台灣割hō͘日本管，做 in ê屬地。 |
|
Tâi-oân hái-sū bô kàu lōa tōa, m̄-kú thó͘-tōe pûi, só͘ chhut ê mi̍h chōe koh ta̍t-chîⁿ, chhin-chhiūⁿ chiuⁿ-ló, tê, bí, thn̂g téng-téng, che sǹg sī pún-tó ê bêng-sán. Lūn kam-chià chéng sī Tīⁿ Sêng-kong ê kiáⁿ tùi Lū-sòng tit-tio̍h lâi chèng tī Tâi-oân, iā chhiáⁿ lâng lâi kà khoeh thn̂g ê hoat-tō͘, chiah siat chháu-phō͘ khoeh thn̂g chōe-chōe. Hiān-sî iā put-chí kó͘-bú peh-sìⁿ chèng kam-chià, iā siat chè-thn̂g hōe-siā.
|
台灣海嶼無夠偌大，m̄-kú 土地肥，所出ê物濟koh 值錢，親像樟腦、茶、米、糖等等，che算是本島ê名產。論甘蔗種是鄭成功 ê子tùi呂宋得著來種 tī台灣，也請人來教khoeh 糖ê法度，才設草phō͘ khoeh糖濟濟。現時也不止鼓舞百姓種甘蔗，也設製糖會社。 |
|
Tâi-oân ê tang-pêng lóng sī soaⁿ, ū chhiⁿ-hoan, koh chhiū-ba̍k chin chōe. Sai-pêng pîⁿ-iûⁿ thó͘-tōe pûi, chhut-sán chōe-chōe ngó͘-kok. Iū-koh iā ū khòng-sán, chhut kim, thô͘-thòaⁿ, chhàu-iû, jiû-n̂g. Chōe-chōe só͘-chāi ū un-chôaⁿ, iā put-chí chéng-tùn, siat lú-koán kap e̍k-tî, hō͘ lâng lī-piān khì sóe seng-khu.
|
台灣ê東爿攏是山，有生番，koh樹木真濟。西爿平洋土地肥，出產濟濟五穀。又koh也有礦產，出金、塗炭、臭油、硫磺。濟濟所在有溫泉，也不止整頓，設旅館佮浴池，hō͘人利便去洗身軀。 |
|
Pîⁿ-iûⁿ ê peh-sìⁿ khah chōe Ji̍t-pún lâng, Hàn-jîn, gōa-kok lâng iā ū, chóng-sī khah chió. Kháu soaⁿ ū pún-tōe lâng kap kheh lâng.
|
平洋ê百姓較濟日本人、漢人，外國人也有，總是較少。Kháu-soaⁿ 有本地人佮客人。 |
|
Ji̍t-pún chèng-hú tī Tâi-oân-*n̍i̍h ū siat hé-chhia, gō͘-hun ê sòe hé-chhia, kap lâng sak ê kheng-piān chhia. Káng kháu iā tōa khai-khún, hō͘ chûn tōa sòe chiah lī-piān óng-lâi. Beh khì pa̍t kok iā lī-piān chhut ji̍p.
|
日本政府tī台灣--n̍i̍h有設火車，5分ê細火車，佮人 sak ê輕便車。港口也大開墾，hō͘船大細隻利便往來。Beh去別國也利便出入。 |
|
Ū siat kúi-nā khoán ê hōe-siā, tiong-kan chè-thn̂g hōe-siā tē it tōa.
|
有設幾若款ê會社，中間製糖會社第一大。 |
|
Koe-lō͘ kap chá-chêng tōa piàn-khoán. Chêng sī oe̍h-oe̍h, ak-chak lóng bô ōe-seng, hiān-kim koe-lō͘ tōa tiâu. Siang pêng tiàm thâu ū tha̍h lâu kap liâng-têng. Koh khui chúi-kau thang hō͘ chhàu chúi lâu chhut. Koe-lō͘ chin pîⁿ, iā ū khan tiān-teng, tiān-sìn, chin lāu-jia̍t. Iā siat chúi-tō, tùi soaⁿ-*n̍i̍h khan lâi hō͘ chhī-lāi ê lâng tit-tio̍h hó chúi thang ēng. Tī kúi nā ê chhut-miâ ê só͘-chāi, ū khí chhài chhī, hî hâng, hō͘ peh-sìⁿ thang bóe-bōe lī-piān.
|
街路佮早前大變款。前是隘隘，ak-chak攏無衛生，現今街路大條。雙爿店頭有tha̍h樓佮涼亭。Koh開水溝thanghō͘臭水流出。街路真平，也有牽電燈，電信，真鬧熱。也設水道，tùi山--n̍i̍h牽來hō͘市內 ê人得著好水thang用。Tī幾若ê出名ê所在，有起菜市、魚行，hō͘百姓thang買賣利便。 |
|
Iā ū siat ha̍k-hāu chōe-chōe khoán, hō͘ Lōe-tōe kap pún-tó lâng tha̍k-chheh. Sin-bûn siā ta̍k ji̍t chhut sin-bûn, hō͘ peh-sìⁿ khah khoài bûn-bêng. Chiong 20 nî chêng tùi pí chám-jiân khah chiu-chì, khah chìn-pō͘, ti̍t-ti̍t chìn kàu bûn-bêng ê sî-tāi.
|
也有設學校濟濟款，hō͘ 內地佮本島人讀冊。新聞社逐日出新聞，hō͘ 百姓較快文明。將20年前tùi比chám然較周至，較進步，直直進到文明 ê時代。 |
|
13. Sin-khu
|
13. 身軀 |
|
Sin-khu tio̍h cháiⁿ-iūⁿ chiàu-kò͘ ? Ū lâng kóng tio̍h chia̍h, chhēng sio, kiám ū pa̍t hāng ? Chia̍h sī iàu-kín, chóng-sī iàu-kín tio̍h chai ū hāng bó͘ lâng ōe chia̍h-tit, chin ha̍p tī i ê ūi, ū hāng lóng bô ha̍p, hoán-tńg ū hāi. Só͘-í tio̍h sòe-jī chia̍h tú ha̍p-ê, chiàu le̍k-liōng. Koh tio̍h chiàu sî-chūn; nā bô, chiū chin ài khí pīⁿ.
|
身軀著怎樣照顧？有人講著食、穿燒，敢有別項？食是要緊，總是要緊著知有項某人會食--得，真合tī伊ê胃，有項無合，反轉有害。所以著細膩食抵合--ê,照力量。Koh 著照時陣；若無，就真 ài起病。 |
|
Tōa lī-hāi ê mi̍h tio̍h kéng-séng, chhin-chhiūⁿ a-phiàn. Lâng khí-thâu tú-tio̍h pīⁿ, chòe io̍h lio̍h-á ōe an-tit, ná-kú ná chia̍h ná tì pīⁿ, tì kàu sán-giàn bô hui-sek. Chiú iā sī án-ni; lâng kóng chia̍h tām-po̍h khah ōe chān siau-hòa, si̍t-chāi bô iáⁿ. Pêng-siông só͘ chia̍h-ê nā kàu ūi liâm-piⁿ pìⁿ-sek, che sī teh siau-hòa. Nā chhiat chi̍t tè gû-bah hē tī pô-lê kan lâi chìm chiú, kàu kú-kú khòaⁿ i iû-goân pún-sek âng-âng, lóng bô piàn khoán; tùi án-ni thang chai chiú put-chí chó͘-tòng mi̍h ê siau-hòa.
|
大厲害ê物著警省，親像鴉片。人起頭抵著病，做藥略仔會安--得，那久那食那致病，致到瘦giàn無血色。酒也是án-ni；人講食淡薄較會贊消化，實在無影。平常所食ê若到胃liâm-piⁿ變色，che是teh消化。若切一塊牛肉下tī玻璃矸來浸酒，到久久看伊猶原本色紅紅，攏無變款；tùi án-ni thang知酒不止阻擋物ê消化。 |
|
Koh kóng Kôaⁿ--lâng lim tām-po̍h chiú sin-khu ōe khah sio. Án-ni iā sī m̄ hó ê hoat-tō͘; chiú chia̍h-liáu sin-khu ū-iáⁿ ōe khah sio, chóng-sī hit hō ê sio, bô thang kóng sī hó, chiú thè liâm-piⁿ léng; ū-sî léng kàu hui̍h tī hui̍h-kńg kiat kui lia̍p, tùi náu-kun keng-kè ê sî, hāi kàu lâng ê sìⁿ-miā. Án-ni chia̍h-chiú hoán-tńg sī tōa lī-hāi. Nā ài hō͘ sin-khu sio-lō, tê-sim-tê lim tām-po̍h, á-sī ko-pi-tê sī chám-jiân khah hó. Sio̍k-gú kóng, Tē it chia̍h, tē jī chhēng.
|
Koh講寒--人lim淡薄酒身軀會較燒。Án-ni也是m̄ 好ê法度；酒食了身軀有影會較燒，總是hit號ê燒，無 thang講是好，酒退liâm-piⁿ冷；有時冷到血tī血管結歸粒，tùi腦筋經過ê時，害到人ê生命。Án-ni食酒反轉是大厲害。若ài hō͘身軀燒 lō,茶心茶lim淡薄，抑是咖啡茶是 chám然較好。俗語講「第一食，第二穿。」 |
|
Lūn saⁿ, lāi-saⁿ tio̍h siông-siông ōaⁿ khí-lâi sóe; saⁿ-á-khò͘ iā ōe ún-khǹg bî-to̍k ê thâng. Tùi án-ni ōe khí-pīⁿ. Nā beh khì chhē phòa-pīⁿ ê pêng-iú, m̄ thang chhēng tiû-toān, á-sī siuⁿ hó-ê; chhēng chho͘-pò͘ ê lūi chiū hó, tò-tng-lâi lī-piān thang sóe. Iām-ji̍t pha̍k sī chin hó, tio̍h siông-siông pha̍k i-chiûⁿ kap phē-chhio̍h, bî-to̍k nā kìⁿ-tio̍h ji̍t chiū ōe sí. Só͘ chhēng-ê, tē-it iàu-kín tio̍h chheng-khì, nā bô chîⁿ thang bóe khah hó-ê, chhēng chheng khì ê saⁿ kap chhēng tiû-toān-ê sio-lām iā bián kiàn-siàu. Sin-khu iā tio̍h chheng-khì, ta̍k ji̍t sóe; nā bô sio-chúi, léng-chúi nā ēng kàu koàiⁿ-sì phê-hu hoán-tńg khah ióng, sin-khu ōe khin-sang, koh sio-lō.
|
論衫，內衫著常常換起來洗；衫仔褲也會隱囥霉毒ê蟲。Tùi án-ni會起病。若 beh去chhē破病ê朋友，m̄ thang穿綢緞，抑是傷好--ê;穿粗布ê類就好，倒轉來利便thang洗。炎日曝是真好，著常常曝衣裳佮被蓆，霉毒若見著日就會死。所穿--ê,第一要緊著清氣，若無錢thang買較好--ê,穿清氣ê衫佮穿綢緞ê相lām也免見笑。身軀也著清氣，逐日洗；若無燒水，冷水若用到慣勢皮膚反轉較勇，身軀會輕鬆，koh燒lō。 |
|
Khùn tio̍h chiàu sî-chūn; iā tio̍h lēng-gōa ū khùn-saⁿ, in-ūi ji̍t-sî chhēng-ê sī kiaⁿ-lâng. Chá-khí khí-lâi tio̍h koh ōaⁿ, tī phē-lāi ū lâu kōaⁿ, nā bô ōaⁿ sī lī-hāi. Chōe-chōe lâng in-ūi bô ōaⁿ saⁿ, kap bô khui pâng-keng ê thang-á-mn̂g hō͘ khong-khì ji̍p, chiū jiám-tio̍h hì-lô ê pīⁿ. Khong-khì m̄ bián chîⁿ lâi bóe, sī pe̍h-pe̍h siúⁿ-sù lán ēng, iàu-kín tio̍h khui pâng-keng ê mn̂g. Chhù-lāi ta̍k keng lóng tio̍h thong-hong, chiah bián phòa-pīⁿ. Ūn-tōng iā sī tōa lī-ek tī sin-khu; ū-sî tio̍h chhut-mn̂g sàn-pō͘, khòaⁿ gōa-ūi ê kéng-tì.
|
睏著照時陣；也著另外有睏衫，因為日時穿ê是驚人。早起起來著koh換，tī被內有流汗，若無換是厲害。濟濟人因為無換衫，佮無開房間ê窗仔門hō͘ 空氣入，就染著肺癆ê病。空氣m̄免錢來買，是白白賞賜咱用，要緊著開房間ê門。厝內逐間攏著通風，才免破病。運動也是大利益tī身軀；有時著出門散步，看外位 ê景緻。 |
|
14. Hu-jin-lang Phoe mia
|
14. 婦人人Phoe命 |
|
Tiong-kok tú-tio̍h Gī-hô-thoân-húi hit nî ū kúi-nā kok ê peng khì Pak-kiaⁿ, kò͘-siú Eng-kok ê gê-mn̂g. Thó͘-húi ná kú ná chōe ná béng, só͘ ēng ê ke-si hoat-tō͘ it-hoat chân-jím, peng só͘ chō ê chhiúⁿ tāi-ke siūⁿbô lōa kú tek-khak ōe phòa. Iū-koh chi̍t hāng bí-niû chīn lah? só͘-í sìⁿ-miā lân pó, in-ūi lāi-bīn m̄-nā peng kap gōa-kok lâng, iā ū kúi-nā chheng Tiong-kok lâng bô mi̍h thang chia̍h, tōa sit-chì.
|
中國抵著義和團匪hit 年有幾若國ê兵去北京，固守英國ê衙門。土匪那久那濟那猛，所用ê家私法度一發殘忍，兵所造ê牆大家想無偌久的確會破。又koh一項米糧盡lah？所以生命難保，因為內面m̄-nā兵佮外國人，也有幾若千中國人無物thang食，大失志。 |
|
Tiong-kan Ji̍t-pún peng chin hó-táⁿ, kam-goān kūn-óa chhiùⁿ pé siú. Ū chi̍t ê bú-koaⁿ kap siâⁿ-gōa chi̍t-ūi seng-lí lâng sio-bat. Bú-koaⁿ siūⁿ nā ōe tit thang kià phoe kau hit ê pêng-iú ê chhiú i chiū ōe siat-hoat ūn-chài bí-niû lâi kiù in ê sìⁿ-miā. Hit ê koaⁿ chiū tùi hia ê Tiong-kok lâng kóng, M̄ chai lín tiong-kan ū lâng kam-goān phoe-miā the̍h chi̍t tiuⁿ phoe kàu bó͘ só͘-chāi, bó͘ lâng ê chhù á bô ? Siat-sú nā kam-goān the̍h kàu-ūi, hit ê lâng tò-tńg-lâi chiū beh siúⁿ i pah-gōa kho͘. Chiông-tiong ū chi̍t lâng siūⁿ-tio̍h gûn, chiū ín beh khì; chóng-sī phoe the̍h kè chhiú, thiaⁿ-kìⁿ thó-húi hiông-ok ê siaⁿ tī siâⁿ-gōa, chiū sit-táⁿ m̄ káⁿ khì.
|
中間日本兵真好膽，甘願近倚chhiùⁿ把守。有一個武官佮城外一位生理人相bat。武官想若會得thang寄批交hit個朋友ê手伊就會設法運載米糧來救 in ê生命。Hit 個官就tùi hia-ê中國人講：「M̄知lín中間有人甘願phoe命提一張批到某所在，某人ê厝抑無？設使若甘願提到位，hit個人倒轉來就beh賞伊百外箍。」從中有一人想著銀，就允beh去；總是批提過手，聽見土匪凶惡ê 聲tī城外，就失膽m̄敢去。 |
|
Hit ê koaⁿ tiû-tû bē koat-toàn ê sî ,tú-hó khòaⁿ-kìⁿ chi̍t ê hū-jîn-lâng kiâⁿ-óa lâi, ū gō͘ ê gín-ná iáu sòe-hàn teh khîⁿ; chhiú-*n̍i̍h iā khan chi̍t ê ba̍k-chiu hoe ê lāu-bú. I sòe-á-siaⁿ tùi koaⁿ kóng, Lí nā bô khì-hiâm, chi̍t tiuⁿ phoe góa beh kā lí the̍h kàu-ūi. Hit-ê koaⁿ kim-kim siòng i kóng, Lí beh khì mah? Lí m̄ chai gûi hiám; che sī sí-sit ê lō͘-chām; koh lí sī hū-jîn-lâng, iā lám sin-miā, beh thài ōe kiâⁿ ?
|
Hit個官躊躇bōe決斷ê時，抵好看見一個婦人人行倚來，有5個囡仔iáu細漢teh khîⁿ；手--n̍i̍h也牽一個目珠花ê 老母。伊細仔聲tùi官講：「你若無棄嫌，這張批我beh kā你提到位。」Hit個官金金相伊講：「你beh去mah？你m̄知危險；che是死失ê路站；koh你是婦人人，也lám身命，beh thài會行？」 |
|
I kóng, Tāi-jîn ah ! góa lóng-chóng chai; m̄-kú góa chi̍t lâng nā sí, hō͘ chit lāi-bīn ê lâng ōe tit-tio̍h kiù, kiám thang kóng m̄ thang mah ? Tāi-jîn ah ! góa ū sìn thiⁿ-téng to̍k-it chin ê Siōng-tè; góa chiah bô kiaⁿ sí.
|
伊講：「大人ah！我攏總知；m̄-kú我一人若死，hō͘這內面ê人會得著救，敢thang 講m̄-thang mah？大人ah！我有信天頂獨一真ê上帝；我才無驚死。」 |
|
Hit ê koaⁿ khòaⁿ bô pa̍t lâng kam-goān khì, ko͘-put-chiong chún chit ê hū-jîn-lâng khì. Chit ê chí-bē ké-chòe khit-chia̍h-pô, chhēng phòa-saⁿ, kōaⁿ ka-chù, tóe khit-chia̍h-mi̍h, chhàng hit tiuⁿ phoe tī ka-chù-lāi. Koaⁿ sàng i kàu mn̂g, kah chiú-mn̂g ê peng tio̍h chún i kè, sòa tùi i kóng, hō͘ lí kim-mî tam-tng chit hāng tāi-chì sī m̄ eng-kai, sī chhut tùi put-tek-í. Goān lí só͘ sìn ê Iâ-so͘ chi̍t lō͘ pì-iū lí. Oa̍t-tńg-sin ka-kī kóng, Iâ-so͘ ê tō-lí chin-chiàⁿ sī ū la̍t, thang chān lâng hó-táⁿ.
|
Hit個官看無別人甘願去，姑不chiong准這個婦人人去。這個姊妹假做乞食婆，穿破衫，kōaⁿ茭chù,tóe乞食物，藏hit張批 tī茭chù內。官送伊到門，kah 守門ê兵著准伊過，續tùi伊講：「Hō͘你今暝擔當這項事誌是m̄應該，是出tùi不得已。願你所信ê耶穌會一路庇佑你。」越轉身家己講：「耶穌ê道理真正是有力，thang贊人好膽。」 |
|
Hū-jîn-lâng chhut mn̂g só͘ tú-tio̍h ê sū-chêng chin-chiàⁿ thang kiaⁿ; in-ūi sì-kòe lóng sī thó͘-húi loān chòe chi̍t-tiûⁿ, ke̍k chân-jím khoán-thāi lâng; pàng hé sio-chhù. I kúi-nā pái hiám-hiám sí tī in ê chhiú; kai-chài in khòaⁿ i chòe khit-chia̍h-pô bô kāng i. Lūn só͘ tú-tio̍h chin-chiàⁿ thang khó-lîn; chóng-sī phoe kó-jiân ū the̍h kàu-ūi, kau hō͘ hit ê bó͘ lâng. Siū phoe ê lâng chin gông-ngia̍h ū chit hō ê hū-jîn-lâng káⁿ ka-kī lâi, chiū kóng, Lí kin-mî chin-chiàⁿ sī phoe-miā. Hū-jîn-lâng ìn kóng, Lāu-tōa ah ! góa phoe-miā sī ūi-tio̍h ài kiù pa̍t lâng. Hit ê lâng kóng, Khiok góa bat thiaⁿ-kìⁿ ū chit hō sim ê lâng, lí káⁿ-sī sio̍k tī Iâ-so͘ kàu ho͘N3? Ìn kóng, Lāu-tōa, góa chin-chiàⁿ sī Iâ-so͘ ê ha̍k-seng.
|
婦人人出門所抵著ê 事情真正thang驚；因為四界攏是土匪亂做一場，極殘忍款待人；放火燒厝。伊幾若擺險險死tī in ê手；佳哉in看伊做乞食婆無kāng伊。論所抵著真正thang可憐；總是批果然有提到位，交hō͘ hit個某人。受批ê人真gông-ngia̍h有這號ê婦人人敢家己來，就講：「你今暝真正是phoe命。」婦人人應講：「老大ah！我phoe 命是為著ài救別人。」Hit個人講：「卻我bat聽見有這號心ê人，你敢是屬tī耶穌教ho͘N3？」應講：「老大，我真正是耶穌ê學生。」 |
|
Thâu-ke chiong sio tê hō͘ i lim, kā i kóng, Lí tò-khì kā hit ê bú-koaⁿ kóng, góa ū chi̍h-tio̍h phoe; m̄-káⁿ hê, kiaⁿ-liáu lō͘-tiong thó͘-húi chhiau lí ê ka-chù, nā khòaⁿ-tio̍h phoe, lí tek-khak bô sìⁿ-miā. Lí kan-ta tò-khì kóng, bîn-á-chài góa ōe thòe in siat-hoat.
|
頭家將燒茶hō͘伊lim，kā伊講：「你倒去kā hit個武官講，我有接著批；m̄敢回，驚了路中土匪chhiau你ê茭chù,若看著批，你的確無生命。你kan-ta倒去講，明仔再我會替in設法。」 |
|
Hū-jîn-lâng thiaⁿ-liáu chiū khì, ûn-ûn-á kiâⁿ; kàu chi̍t-ē khòaⁿ-tio̍h tōa mn̂g, sim chin kiaⁿ, in-ūi bōe kì-tit thó ji̍p-mn̂g ê ûi-pîn, kiaⁿ-liáu kò͘-mn̂g ê peng ōaⁿ pan, m̄ hō͘ i ji̍p. Kàu ūi kó-jiân ū-iáⁿ, tú-tio̍h chiàu i só͘ kiaⁿ-ê. Chiū kā peng kóng, Góa sī siū koaⁿ só͘ chhe the̍h phoe khì hō͘ bó͘ lâng, it-tio̍h beh kiù lāi-bīn lâng ê sìⁿ-miā. Khó-sioh peng m̄ sìn i ê ōe, in-ūi bô pîn-kù. Hit ê koaⁿ tōa chhò-gō͘, bōe kì-tit bēng-lēng peng tio̍h hō͘ i ji̍p.
|
婦人人聽了就去，勻勻仔行；到一下看著大門，心真驚，因為bōe記得討入門 ê為憑，驚了顧門ê兵換班，m̄ hō͘伊入。到位果然有影，抵著照伊所驚--ê。就kā兵講：「我是受官所差提批去hō͘某人，it著beh救內面人ê生命。」可惜兵m̄信伊ê 話，因為無憑據。Hit 個官大錯誤，bōe記得命令兵著hō͘伊入。 |
|
Hū-jî-lâng ūi-tio̍h sin-khu ià-siān, sim-koaⁿ tōa sit-chì. Chiū lī-khui khì; lōa-lōa kiâⁿ, bâng-bâng m̄ chai kiâⁿ kàu tó-ūi. Thiⁿ-kng chiū khòaⁿ sī siâⁿ-gōa kūn tī i ê pún-chng. Pún-chng ê lâng khòaⁿ-tio̍h ōe jīn-tit, in-ūi i sī pài Siōng-tè ê lâng; kiaⁿ-liáu liân-lūi in, chiū kín khì pò thó͘-húi chai. Thó͘-húi liâm-piⁿ lâi kā i chân sí; chin-chiàⁿ khó-lîn.
|
婦人人為著身軀厭siān,心肝大失志，就離開去；lōa-lōa行，茫茫m̄知行到佗位。天光就看是城外近tī伊ê本庄。本庄ê人看著會認得，因為伊是拜上帝ê人；驚了連累in，就緊去報土匪知。土匪liâm-piⁿ 來kā伊chân死；真正可憐。 |
|
Chóng-sī hū-jîn-lâng ê phoe-miā ū kong-hāu. Keh ji̍t hia ê gōa-kok lâng kó-jiân tit-tio̍h só͘ khiàm-ēng ê bí-niû. Koh kè nn̄g ji̍t, gōa-kok ê kiù peng chin chōe kàu lâi kiù in; chin-chiàⁿ kai-chài, khah bān chiū bōe hù. Tāi-ke kóng ū tit-tio̍h sìⁿ-miā sī in-ūi Ji̍t-pún koaⁿ kap i ê peng chòng-táⁿ chhut-la̍t kò͘-siú lîm-gûi ê só͘-chāi, hō͘ thó͘-húi bōe-tit ji̍p; koh siat-hoat hō͘ in tit-tio̍h bí-niû. Só͘ kóng lóng sī tio̍h; hit sî m̄ chai ū chi̍t ê loán-jio̍k ê chí-bē thòe chèng lâng tam-tng oh-tit kóng ê sū-chêng, kàu sòng-sit ka-kī ê sìⁿ-miā, hō͘ pa̍t lâng tit-tio̍h oa̍h. Kàu āu-lâi chai hit ê si̍t-chêng bô thang giâu-gî; í-keng chai bô chi̍t-ê bô siū kam-kek; chiū thòe ba̍k-chiu hoe ê lāu-bú kap i ê kiáⁿ siat-hoat.
|
總是婦人人ê phoe命有功效。隔日hia-ê外國人果然得著所欠用ê米糧。Koh過兩日，外國ê救兵真濟到來救in；真正佳哉，較慢就bōe赴。大家講有得著生命是因為日本官佮伊ê兵壯膽出力固守臨危ê所在，hō͘土匪bōe得入；koh設法hō͘ in 得著米糧。所講攏是著；hit時m̄知有一個軟弱 ê 姊妹替眾人擔當oh得講ê事情，到喪失家己ê生命，hō͘別人得著活。到後來知hit個實情無thang giâu疑；已經知，無一個無受感激；就替目珠花ê老母佮伊ê子設法。 |
|
15. Oa̍h-mi̍h Ka-kī Pó-hō͘
|
15. 活物家己保護 |
|
Hô͘-sîn, ti-tu, hōe-á, chôa í-ki̍p pa̍t hāng ê thâng-thōa, lâng nā kìⁿ-tio̍h chiū ài phah-sí. M̄-nā lâng ài hō͘ in sí, in ka-kī iā ōe saⁿ kā; tùi án-ni ta̍k ji̍t ū sí chin chōe. Sui-bóng án-ni, bô sí iáu oa̍h-ê koh khah chōe; che sī ūi-tio̍h sím-mi̍h in-toaⁿ ? Ū nn̄g hāng ê in-toaⁿ.
|
胡蠅、蜘蛛、蟹仔、蛇以及別項ê蟲豸，人若見著就 ài扑死。M̄-nā人ài hō͘ in 死，in 家己也會相咬；tùi án-ni逐日有死真濟。雖罔án-ni，無死iáu活 ê koh較濟；che是為著甚物因端？有兩項ê因端。 |
|
1. Chi̍t hāng sī tùi in ê sek-tì lâi pó-hō͘. Chhin-chhiūⁿ tī hái-soa ū chi̍t hō hōe, khah siông chhut tī gōa-bīn, bô tiàm tī khang-lāi; i ê khak phú-sek, iā ū iù-iù ê âng-tiám chhin-chhiūⁿ hái-soa sek, chin oh-tit hun-piat thang lia̍h i.
|
1、一項是tùi in ê色緻來保護。親像tī海沙有一號蟹，較常出tī外面，無tiàm tī空內；伊ê較phú色，也有幼幼 ê紅點親像海沙色，真oh得分別thang掠伊。 |
|
Iū-koh chi̍t hō hōe tiàm tī hái-piⁿ ê thô͘-bê, sek-tì o͘-chhiⁿ, tú-tú chhin-chhiūⁿ thô͘-bê. Chiáu chin ài chia̍h i, chóng-sī in-ūi sek-tì kap thô͘-bê saⁿ-tâng, chiū khòaⁿ bōe chin.
|
又koh一號蟹tiàm tī海邊ê 塗糜，色緻烏青，抵抵親像塗糜。鳥真愛食伊，總--是因為色緻佮塗糜相同，就看bōe真。 |
|
Ū ti-tu tiàm tī chhiū-nâ lāi, sek-tì kap ta ê chhiū-hio̍h saⁿ-tâng; nā hioh tī i ê bāng-*n̍i̍h, kha-chhiú khiû-liû--teh pìⁿ chhin-chhiūⁿ hio̍h. Koh chi̍t hō ê ti-tu, ēng ta ê chhiū-hio̍h kap chhiⁿ-thî, lok tī bāng ê kiⁿ-thâu, chiah bi̍h tī hit lāi-bīn; lâng bōe hun-piat sím-mi̍h sī hio̍h, sím-mi̍h sī ti-tu.
|
有蜘蛛tiàm tī樹林內，色緻佮礁ê樹葉相同；若歇tī伊ê 網--n̍i̍h,腳手khiû-liû--teh變親像葉。Koh一號ê蜘蛛，用礁ê樹葉佮青苔，lok tī 網ê經頭，才bi̍h8 tī hit內面，人bōe分別甚物是葉，甚物是蜘蛛。 |
|
Ū chi̍t hō phang chin sòe chiah, tiàm tī chhiū-*n̍i̍h, sek-tì chhiⁿ-chhiⁿ, chhin-chhiūⁿ sin hoat ê chhiū-hio̍h. Koh ū kâⁿ o͘-sek, chhiah-sek, kim-n̂g sek, kap in só͘ chhái ê hoe-sim tâng-sek; ū tùi-te̍k ài lia̍h sī oh-tit chhē.
|
有一號蜂真細隻，tiàm tī樹--n̍i̍h,色緻青青，親像新發ê樹葉。Koh有kâⁿ 烏色、赤色、金黃色，佮in所採ê花心同色；有對敵ài 掠是oh得chhē。 |
|
Tī lâm-ke̍k pak-ke̍k lo̍h seh kian peng tì-kàu sì-kòe lóng pe̍h-pe̍h; hia ê iá-siù, hîm, chiáu, ah ê sek-tì iā sī pe̍h; lâng beh lia̍h á-sī phah-sí hiah ê oa̍h-mi̍h sī oh-tit. Sai ê sek-tì sī n̂g, kap i tiàm ê soa-sek pîⁿ-pîⁿ; só͘-í ōe siám-pī tùi-te̍k.
|
Tī南極北極落雪kian冰致到四界攏白白；hia-ê野獸，熊、鳥、鴨ê色緻也是白；人beh掠抑是扑死hiah-ê活物是oh得。獅 ê 色緻是黃，佮伊tiàm ê 沙色平平；所以會閃避對敵。 |
|
Chôa nā tiàm tī chhiū-nâ á-sī thô͘-khang, sek-tì khah tōa-bīn sī chhiⁿ-sek, chhiah-sek; nā soh tī chhiū-*n̍i̍h, lâng khòaⁿ chòe chhiū-ki, sòa bōe jīn-tit. Sì-kha chôa iā sī án-ni, nā un-lun-khûn á-sī chhun ti̍t, chiū ōe pìⁿ-chiâⁿ kap chhiū-ki chhiū-hio̍h á-sī chi̍t in ê chháu tâng-khoán. Tùi án-ni ōe siám-pī tùi-te̍k lâi pó-hō͘ in ê oa̍h-miā.
|
蛇若tiàm tī樹林抑是塗空，色緻較大面是青色、赤色；若soh tī樹--n̍i̍h,人看做樹枝，續bōe認得。四腳蛇也是án-ni，若un-lun-khûn抑是伸直，就會變成佮樹枝樹葉抑是chi̍t in ê草同款。Tùi án-ni會閃避對敵來保護 in ê活命。 |
|
2. Koh chi̍t hāng sī tùi thian-jiân ê sèng-chit. Ū-ê tùi tēng-khak lâi pó-hō͘; ū-ê chin hó kha-chhiú, ōe **cho̍h, ōe cháu, ōe thiàu; ū-ê kín-ná si̍h-nà chi̍t-iūⁿ, lâng jip bōe tio̍h. Hōe ū nn̄g ki chhiok-kak, thang chòe ba̍k-chiu; in sì-kòe sô-lâi sô-khì, ōe khòaⁿ ta̍k hāng kūn-hū ê mi̍h.
|
2、Koh一項是tùi天然ê 性質。有ê tùi tēng殼來保護；有ê真好腳手，會cho̍h 、會走、會跳；有ê緊若si̍h-nà一樣，人 jip bōe著。蟹有2支觸覺，thang做目珠；in四界sô來sô 去，會看逐項近附ê物。 |
|
Ti-tu ê lūi bô án-ni. iáu-kú in ê ba̍k-chiu ōe kiù in, ū-ê 6 lúi, ū-ê 8 lúi, ha̍p-chiâⁿ chòe chi̍t-lúi, sì-bīn khòaⁿ lóng ōe tio̍h; in-ūi ū lúi khòaⁿ kūn, ū lúi khòaⁿ hn̄g, án-ni ōe pó-hō͘.
|
蜘蛛ê類無án-ni，iáu-kú in ê目珠會救in，有ê 6蕊，有ê 8蕊，合成做一蕊，四面看攏會著；因為有蕊看近，有蕊看遠，án-ni會保護。 |
|
Thâng-thōa ê lūi chin gâu siⁿ-thòaⁿ, bia̍t lóng bōe liáu. Ta̍k chiah hōe só͘ siⁿ ê nn̄g pí 50 chiah ke-bú só͘ siⁿ-ê khah chōe. Chi̍t chiah ti-tu só͘ siⁿ-chhut ê ti-tu-kiáⁿ sǹg bōe-tit liáu. Chi̍t chiah phang-ông tī tû-lāi ta̍k nî só͘ chhut ê sin phang pí chi̍t ê tōa siâⁿ ê peh-sìⁿ iáu khah chōe. Oan-iuⁿ siū ê lāi-bīn ū oan-iuⁿ-kiáⁿ pí tōa châng chhiū ê hio̍h koh khah chōe. Hiah ê oa̍h-mi̍h sī khoài tû bia̍t-ê; chóng-sī Siōng-tè hō͘ in gâu siⁿ-thòaⁿ; sui-bóng ta̍k ji̍t lâng kā phah-sí chōe-chōe, iáu-kú só͘ chhun-ê sī chin chōe.
|
蟲豸ê類真gâu生湠，滅攏bōe了。逐隻蟹所生 ê 卵比50隻雞母所生ê較濟。一隻蜘蛛所生出ê蜘蛛子算bōe得了。一隻蜂王tī 櫥內逐年所出ê新蜂比一個大城ê百姓iáu較濟。鴛鴦siū ê內面有鴛鴦子比大欉樹ê葉koh較濟。Hiah-ê活物是快除滅--ê;總是上帝hō͘ in gâu生湠；雖罔逐日人kā扑死濟濟，iáu-kú 所偆--ê是真濟。 |
|
16. Tek
|
16. 竹 |
|
Ū chheh kì-chài kóng, Tek ū 70 gōa chéng. Tâi-oân ū kúi-nā khoán; ū chhì-tek, kùi-tek, môa-tek, le̍k-tek, tn̂g-ki-á; ta̍k khoán ū i ê lō͘-ēng.
|
有冊記載講，竹有70外種。台灣有幾若款；有刺竹、桂竹、麻竹、綠竹、長枝仔；逐款有伊ê路用。 |
|
Chhì-tek tī pîⁿ-iûⁿ tē it sēng; in-ūi hoat chhì chōe-chōe, lâng ēng lâi ûi lî-pa. Chhì-tek iā sī chin tēng: nā kàu-gia̍h sek, thang ēng i khí chhù, chō kiô : i ê sún iā ōe chia̍h-tit. Koh gâu hoat chin ām, khiā-ke ê lâng ài chai tī chhù-kha, thang cha̍h hong. Khah chíⁿ ê sî, ōe phòa bi̍h8 chòe chōe-chōe hāng ê lō͘-ēng.
|
刺竹tī平洋第一盛；因為發刺濟濟，人用來圍籬笆。刺竹也是真tēng;若夠額熟，thang用伊起厝，造橋；伊ê筍也會食得。Koh gâu發真ām,企家ê人愛栽tī厝腳，thang cha̍h風。較chíⁿ ê時，會剖篾做濟濟項ê路用。 |
|
Kùi-tek khah sòe-ki, lâng ēng chòe ke-lāi ê khì-khū, chhin-chhiūⁿ bîn-chhn̂g, toh, tû, í, í-ki̍p chōe-chōe hāng ê mi̍h. Kùi-tek khah-chōe chèng tī soaⁿ-*n̍i̍h. Tiàm chhiū-nâ soaⁿ-lāi ê peh-sìⁿ ēng i khí chhù, khàm chhù-téng, chòe in ta̍k hāng ê khì-khū. Iā ū chòe chóa, chòe **chio̍h-se ê lō͘-ēng. I ê tek-sún iā chin hó chia̍h.
|
桂竹較細枝，人用做家內ê器具，親像眠床、桌、櫥、椅，以及濟濟項ê物。桂竹較濟種tī山--n̍i̍h。Tiàm樹林山內ê百姓用伊起厝，khàm厝頂，做in逐項ê器具。也有做紙，做 chio̍h-se ê路用。伊ê竹筍也真好食。 |
|
Le̍k-tek ê tōa lō͘-ēng sī hoat sún hō͘ lâng chia̍h, sī chin hó bī; ū èng pûi gâu kò͘, ná koah chiū ná hoat; hō͘ lâng khòaⁿ chin kî-koài.
|
綠竹ê大路用是發筍hō͘ 人食，是真好味；有èng肥gâu 顧，那割就那發；hō͘人看真奇怪。 |
|
Môa-tek tē it tōa kho͘; khah chōe chèng tī soaⁿ-*n̍i̍h, i ê sún iā sī chin hó-chia̍h, chit hō tek ōe chō tek-pâi tit, chin ōe kham-tit chìm-chúi, iā gâu phû tī chúi-bīn, iā ōe chòe chúi-kóng tóe chúi, í-ki̍p chōe-chōe hāng ê lō͘-ēng.
|
麻竹第一大箍；較濟種tī山--n̍i̍h,伊ê筍也是真好食，這號竹會造竹排--tit，真會堪得浸水，也gâu浮tī水面，也會做水管tóe水，以及濟濟項ê路用。 |
|
Tn̂g-ki-tek. Chhin-chhiūⁿ le̍k-tek, chóng-sī khah tōa ki. Lâng tī pîⁿ-iûⁿ chèng chōe-chōe, thang chhò lâi chòe khí-chhù ê chhâi-liāu. Soaⁿ-*n̍i̍h ê lâng ta̍k nî ū bōe chin chōe. Phê ōe chòe--tit nâ, kheng, láng-á. Chit hō ê tek ū tōa lō͘-ēng, chòe tōa hāng sòe hāng, chin ta̍t chîⁿ.
|
長枝竹。親像綠竹，總是較大枝。人tī平洋種濟濟，thang剉來做起厝ê材料。山--n̍i̍h ê人逐年有賣真濟。皮會做--得籃、框、籠仔。這號ê竹有大路用，做大項細項，真值錢。 |
