Cha̍p-chì Tiah-lio̍k_01
|
雜誌摘錄_01 |
|---|---|
| Bān Chin-chu | 萬真珠 |
|
Tāi-chèng 8 nî Tâi-lâm Sin-lâu Chū-tin-tông ìn 1919 |
大正8年 台南新樓聚珍堂印 1919 |
|
Thâu-sū
|
頭 序 |
|
Pī-pān chit pún chheh iàu-kín ê ì-sù sī ài chān tha̍k pe̍h-ōe jī ê ha̍k-seng ê lêng-khiáu; hō͘ in iā bat ta̍k ūi ê ha̍k-hāu só͘ kà ê sū. Khah chōe sī tùi hàn-bûn ê chheh hoan-e̍k.
|
備辦這本冊要緊ê意思是ài贊讀白話字ê學生ê 靈巧；hō͘ in 也bat逐位ê學校所教ê事。較濟是tùi漢文ê冊翻繹。 |
|
1. Chóa ê Khí-in
|
1. 紙ê起因 |
|
Chóa sī chin sēng ê mi̍h, ta̍k só͘-chāi lóng ū, put-chí chōe khoán, iā chin chōe hāng ê lō͘-ēng.
|
紙是真盛ê物，逐所在攏有，不止濟款，也真濟項ê路用。 |
|
Kó͘-chá Khóng-chú ê sî lóng bô. Hit sî tio̍h ēng tek khun po̍h-po̍h, chiah ēng pit siá, iā ū ēng chhiū-hio̍h kap chi̍t khoán ê thô͘, cheng-siⁿ kap chhiū ê phê, chin bô lī-piān koh chin kùi. Tē it chá chō chóa chiū-sī phang, oan-iuⁿ, n̂g phang, kim-si̍t-á lóng ōe hiáu chòe. In khì chhē chi̍t tè hu-hu ê chhâ chòe chiâⁿ iù-iù, ná chhin-chhiūⁿ soa. Tùi i ê chhùi chiah thò͘ chhut nōa kap ka lâi chhiau kui-lia̍p. Āu-lâi ēng chêng kha ngoe̍h hit lia̍p chhâ-sut, chiong chhùi kā chiū pe khì I ê siū, jiân-āu ēng i ê chi̍h8, chhùi-khí, kap kha thoaⁿ hō͘ i po̍h-po̍h, kàu ta ê sî chiū pìⁿ chiâⁿ phú-sek iù-iù ê chóa. Lâng in-ūi án-ni khòaⁿ, chiah hoat-bêng lâi chòe chóa, iā chai chóa ê lō͘-ēng, koh chai tio̍h sím-mi̍h mi̍h lâi chō chóa.
|
古早孔子ê時攏無。Hit 時著用竹khun 薄薄，才用筆寫，也有用樹葉佮一款ê塗，精牲佮樹ê皮，真無利便koh真貴。第一早造紙就是蜂、鴛鴦、黃蜂、金si̍t-á攏會曉做。In去chhē 一塊hu-hu ê柴做成幼幼，若親像沙。Tùi伊 ê 嘴才吐出瀾佮膠來chhiau歸粒。後來用前腳挾hit粒柴屑，將嘴咬就飛去伊 ê siū,然後用伊ê舌、嘴齒，佮腳thoaⁿ hō͘伊薄薄，到礁ê 時就變成phú色幼幼ê 紙。人因為án-ni看，才發明來做紙，也知紙ê路用，koh 知著甚物物來造紙。 |
|
Hiah ê phang āu kha ê kha-chhioh tóe sī pîⁿ-pîⁿ. Án-ni chiah ōe chān in thoaⁿ chhâ-sut po̍h-po̍h lâi thia̍p chòe kúi-nā têng choh-siū, hō͘ i chin ióng, hō͘ iā bōe phoah ji̍p.
|
Hiah-ê蜂後腳ê腳螫底是平平。Án-ni才會贊 in thoaⁿ 柴屑薄薄來疊做幾若 têng做siū,hō͘伊真勇，雨也bōe 潑入。 |
|
Tiong-kok chin chá chō chóa sī ēng tek chìm kàu nōa lâi chō-ê. Tī gōa-kok khah chōe sī ēng kū pò͘, só͘-í lâng sì-kòe khioh lâi bōe hō͘ chè-chóa hōe-siā. Koh khiā-ke ê lâng ū siu khǹg-teh, chhin-chhiūⁿ Tiong-kok ê hū-jîn-lâng khioh khí lâi pau ôe-tóe, in khah m̄ chai ōe thang chòe chóa ê lō͘-ēng.
|
中國真早造紙是用竹浸到爛來造--ê。Tī外國較濟是用舊布，所以人四界拾來賣hō͘製紙會社。Koh企家ê人有收囥teh，親像中國ê婦人人拾起來包鞋底，in較m̄知會thang 做紙ê路用。 |
|
Kū pò͘ iû-goân chìm kàu nōa-nōa chiah chè chòe chóa, chin kāu, chin ióng, iā ū chin iù, ū chōe-chōe khoán, put-chí hó ēng. Só͘-í lâng ná-kú ná chai, kàu hiān-sî iā ū ēng chháu í-ki̍p chōe-chōe hāng teh chè-chō chóa. Só͘ chō ê chóa ná chōe khoán, iā chòe ná chōe khoán ê lō͘-ēng.
|
舊布猶原浸到爛爛才製做紙，真厚，真勇，也有真幼，有濟濟款，不止好用，所以人那久那知，到現時也有用草以及濟濟項 teh製造紙。所造ê紙那濟款，也做那濟款ê路用。 |
|
Siōng gâu siūⁿ-chhut chō chóa ê hoat, chiū-sī Ji̍t-pún lâng. In ê chóa ke̍k iù, iā chin ióng, ōe thang ká chòe tōa tiâu soh, ū-ê thang chòe tōa khì-khū ê lō͘-ēng. Ū sin-bûn chhut kóng chiong-lâi beh ēng chóa chō chûn, chō chhia, kap chin chōe hāng tōa lō͘-ēng. Iáu-bē si̍t-hêng bô tek-khak chai kó-jiân ōe chiâⁿ lâng só͘ ǹg-bāng á-bōe. Chiàu án-ni khòaⁿ chóa hō͘ lâng chám-jiân chòe tōa lī-ek.
|
上gâu想出造紙ê法，就是日本人。In ê紙極幼，也真勇，會thang絞做大條索，有ê thang做大器具ê路用。有新聞出講將來beh用紙造船、造車，佮真濟項大路用。Iáu未實行無的確知果然會成人所向望抑bōe。照án-ni看紙hō͘ 人chám然做大利益。 |
|
Chhì siūⁿ kó͘-chá sî-tāi chóa chin kùi, sòng-hiong lâng bōe thang sûi-piān tit-tio̍h. Taⁿ sì-kòe lóng ū chin sio̍k, che lóng sī tùi sòe-sòe ê sū hoat-ta̍t. Khó-kiàn thang chai sió-sió khóa-khóa ê thâng-thōa ōe tit thang hō͘ lâng kek chhut chin tōa lō͘-ēng ê m̂…h.
|
試想古早時代紙真貴，散hiong人bōe-thang隨便得著。今四界攏有真俗，che 攏是tùi細細ê事發達。可見thang知小小可可ê 蟲豸會得thang hō͘人激出真大路用ê物。 |
|
2. Khóng-chú
|
2. 孔子 |
|
Tiong-kok 2000 gōa nî chêng ū chi̍t ê gín-ná chhut-sì, chhin-chhek pêng-iú tōa o-ló i ê tì-sek, chin sòe-hàn hō͘ i khì tha̍k-chheh. Ū chi̍t ji̍t i ū chē tī in ê hoe-hn̂g lāi teh tha̍k-chheh ū sòe chiah niau-á kap i chòe phōaⁿ.
|
中國兩千外年前有一個囡仔出世，親戚朋友大 o-ló伊ê 智識，真細漢hō͘伊去讀冊。有一日伊有坐tī in ê 花園內teh讀冊有細隻貓仔佮伊做伴。 |
|
I kia̍h ba̍k khòaⁿ kā in choh-hn̂g-ê chi̍t ê gín-ná pí i khah sòe-hàn kūn-óa tī chi̍t ê kim-hî-ô͘ piⁿ teh thit-thô. Sòe-hàn-á bōe hiáu sòe-jī chiū peh khí-lâi; i ê bīn chiò tī ô͘-té, khòaⁿ-kìⁿ ū iáⁿ chiū chhun-chhiú beh khì bong, sòa hut-jiân-kan tò-thâu-chai poa̍h-lo̍h ô͘-lāi. Hit ê teh tha̍k-chheh-ê chiū khòaⁿ-kìⁿ, kín-kín peh khí-lâi beh khì kiù, i lóng bô hoat-tit i ta-ôa, in-ūi i sī la̍k hè ê gín-ná nā-tiāⁿ. Chiah chhut-siaⁿ háu kiò lâng lâi kiù, m̄-kú kiò chin kú lóng bô. I chiū kia̍h ba̍k khòaⁿ ji̍t-thâu, iā ná chhin-chhiūⁿ ū kiû ji̍t-thâu thòe i siat-hoat. Ji̍t ná chhin-chhiūⁿ chún i só͘ kiû. Hut-jiân hō͘ i siūⁿ chi̍t hāng ê hó kè-chhek, sûi-sî khioh chi̍t lia̍p chio̍h-thâu kòng-phòa hit ê kim-hî-ô͘, chúi lâu móa sì-kòe. Tùi án-ni hit ê gín-ná ū tit-kiù, put-tì hō͘ i chìm--sí. Hit ê la̍k hè ê gín-ná chiū chhōa tit-kiù-ê beh khì kau i ê pē-bú.
|
伊舉目看kā in 做園ê 一個囡仔比伊較細漢近倚tī一個金魚ô͘邊teh thit-thô。細漢仔 bōe曉細膩就peh起來；伊ê面照tī2底，看見有影就伸手beh去摸，續忽然間倒頭栽跋落ô͘內。Hit 個 teh讀冊--ê就看見，緊緊peh起來beh去救，伊攏無法得伊ta-ôa,因為伊是6歲ê囡仔nā-tiāⁿ。才出聲哮叫人來救，m̄-kú叫真久攏無。伊就舉目看日頭，也若親像有求日頭替伊設法。日若親像准伊所求。忽然hō͘伊想一項ê 好計策，隨時拾一粒石頭摃破hit 個金魚ô͘,水流滿四界。Tùi án-ni hit個囡仔有得救，不致hō͘伊浸--死。Hit個6歲ê 囡仔就chhōa得救--ê beh去交伊 ê父母。 |
|
Hut-jiân tú-tio̍h pún-sin ê pē chin kiaⁿ, in-ūi tùi chhut-sì kàu hit-tia̍p m̄ bat hō͘ in pē hiâm, siūⁿ hit ê kim-hî-ô͘ sī ta̍t-chîⁿ ê mi̍h, m̄ chai i ê lāu-pē ōe siū-khì kàu sím-mi̍h khoán. I chiū chiong kò͘-hn̂g ê gín-ná thâu kàu bé só͘ tú-tio̍h kā in pē kóng; lāu-pē lóng bô siū-khì, hoán-tńg phō i o-ló i gâu siūⁿ hó hoat-tō͘.
|
忽然抵著本身ê父真驚，因為tùi出世到hit-tia̍p m̄-bat hō͘ in父嫌，想hit個金魚ô͘是值錢ê 物，m̄知伊ê老父會受氣到甚物款。伊就將顧園ê囡仔頭到尾所抵著kā in 父講；老父攏無受氣，反轉抱伊 o-ló伊gâu想好法度。 |
|
I ê tì-sek m̄ nā sòe-hàn chhut-miâ, tióng-sêng koh khah chōe lâng o-ló tōa-tōa siàu-liām, kèng i, chheng-ho͘ chòe tāi-sèng tāi-gī ê sèng-jîn. Tiong-kok ê Khóng-chú chiū-sī hit lâng; iā miâ kiò-chòe Tiōng-nî, sī Tiong-kok lâng só͘ tōa chun-kèng ê sèng-jîn.
|
伊ê智識m̄-nā細漢出名，長成koh-khah濟人o-ló大大數念，敬伊，稱呼做大聖大義 ê 聖人。中國ê 孔子就是hit人；也名叫做仲尼，是中國人所大尊敬ê聖人。 |
|
3. O͘ Hîm
|
3. 烏熊 |
|
Tâi-oân ê hîm sek-tī o͘, khah sòe chiah, tòa tī soaⁿ-n̍i̍h kap chhiū-nâ lāi. O͘ hîm chin gâu peh chhiū, ài chhē khang ê chhiū-sin choh i ê siū lâi khùn tī khang lāi. Chhē bô, chiū tī soaⁿ-khang lâi choh. Hîm ài chia̍h ké-chí, tē it ài chia̍h chiū-sī bi̍t, chin gâu chhē iá phang ê siū, chiong in ê bi̍t chia̍h liáu-liáu, lóng bô lâu pòaⁿ tè.
|
台灣ê熊色緻烏，較細隻，tòa tī山--ni̍h佮樹林內。烏熊真gâu peh樹，愛chhē空ê 樹身做伊ê siū來睏tī空內。Chhē無，就tī山空來做。熊愛食果子，第一愛食就是蜜，真gâu chhē野蜂ê siū,將 in ê蜜食了了，攏無留半塊。 |
|
Soaⁿ lāi ê phang choh-siū tī chhiū-khang lāi. Hîm ōe phīⁿ-tio̍h bi̍t ê bī chiū khì kā chhiū-ba̍k ê phê, chhut-la̍t kā kúi-nā tiám-cheng kú, lóng bô hiâm kāu kang. Nā kā-tio̍h khang kàu-gia̍h tōa chiū chhun i ê kha ji̍p-khì. Phang chiū pe chhut lâi, tèng kè lâi tèng kè khì, hîm ê mn̂g chin cha̍t, só͘-í tèng chiū bô chhái-kang, lóng bô kàu i ê bah. I ê kha ná chhin-chhiūⁿ chhiú, ū lāi-lāi ê jiáu, tī kha-tóe ōe, thoa chhut phang ê bi̍t-pô͘, lóng-chóng kā in chia̍h. O͘ hîm sī bi̍t-phang tē-it oàn-hūn--ê.
|
山內ê蜂作siū tī樹空內。熊會鼻著蜜ê味就去咬樹木ê皮，出力咬幾若點鐘久，攏無嫌kāu工。若咬著空夠額大就伸伊ê腳入去。蜂就飛出來，叮過來叮過去，熊ê毛真 cha̍t,所以叮就無采工，攏無到伊ê肉。伊ê腳若親像手，有利利ê爪，tī腳底劃，拖出蜂ê蜜pô͘,攏總kā in 食。烏熊是蜜蜂第一怨恨--ê。 |
|
Hîm chin gâu kò͘ ka-kī, chō i ê bîn-chhn̂g chin sio chin nńg. Nā tī khah kôaⁿ ê só͘-chāi, chiū ji̍p i ê siū khùn tī i sóng-sóng ê bîn-chhn̂g kúi-nā ge̍h ji̍t, kàu sio-joa̍h ê sī-chūn chiū chhut lâi thó-chia̍h, lêng-jio̍k iá-phang ê lūi, liân lâng, hîm iā ài chia̍h.
|
熊真gâu顧家己，造伊ê眠床真燒真軟。若tī較寒 ê所在，就入伊ê siū睏tī伊爽爽ê眠床幾若月日，到燒熱ê時陣就出來討食，凌辱野蜂ê類，連人，熊也愛食。 |
|
4. Bô ōe-seng ê Hāi
|
4. 無衛生ê害 |
|
Ta̍k ūi ê sin-bûn-pò ū kóng kau-chiàn ê sū sī chin hiông, koh béng, thâi lâng chheng-bān. só͘-í ta̍k kok ū khai chin chōe kun-hùi siat-hoat kéng-chhat, peng í-ki̍p chiàn-chûn lâi kò͘. Che lóng sī hó hoat-tō͘ thang tî-hông tùi-te̍k; chóng-sī lán ê tùi-te̍k m̄-nā tùi gōa-ūi lâi. Koh khah siong-tiōng chiū-sī pīⁿ. Ū hì-lô, to̍k-jia̍t, kôaⁿ-jia̍t, áu-thò͘, tn̂g-á-pīⁿ, pe̍h-âu chèng. Ta̍k nî ū kúi-nā chheng bān lâng jiám-tio̍h chit hō to̍k-pīⁿ, sòa sit-lo̍h sìⁿ-miā pí kau-chiàn koh khah siong-tiōng. I-seng kóng hit hō pīⁿ ta̍k khoán lóng ū pīⁿ-thâng chiah tì-kàu án-ni.
|
逐位ê新聞報有講交戰 ê事是真雄，koh猛，thâi人千萬。所以逐國有開真濟軍費設法警察、兵以及戰船來顧。Che攏是好法度thang除防對敵；總是咱ê對敵m̄-nā tùi外位來。Koh 較傷重就是病。有肺癆、毒熱、寒熱、嘔吐、腸仔病、白喉症。逐年有幾若千萬人染著這號毒病，續失落生命比交戰koh較傷重。醫生講hit號病逐款攏有病蟲才致到án-ni。 |
|
Bí-kok ū chi̍t ūi koe-chhī sòe-sòe chha-put-to 8000 lâng nā-tiāⁿ. Hit chhī-lāi ê lâng só͘ chia̍h ê chúi sī tùi chi̍t ê chúi-khut lâu-lâi. Kūn hit ê khut ū lâng jiám-tio̍h tn̂g-á-pīⁿ, i pīⁿ ê sî, chhù ê sì chiu-ûi lóng ū lo̍h seh, kò͘ ê lâng piàⁿ i ê kiaⁿ-lâng mi̍h tī seh téng. Kàu sio-lō ê sî seh chiū iûⁿ chòe chúi, lâu ji̍p hit ê khut, tì-kàu bô lōa-kú chhī-lāi ê lâng chōe-chōe jiám-tio̍h hit hō pīⁿ. I-seng sì-kòe chhâ chiah chai sī ūi-tio̍h hit ê tn̂g-á-pīⁿ ê lâng ê pīⁿ-thâng tè seh lâu ji̍p tī hit ê chúi-khut. Hit-ūi ê peh-sìⁿ ūi-tio̍h chia̍h chit hō chúi ū 1004 lâng jiám-tio̍h pīⁿ, iā 114 lâng sit-lo̍h sìⁿ-miā, lóng in-ūi tùi hit chit lâng ê liân-lūi kàu án-ni.
|
美國有一位街市細細差不多8千人nā-tāiⁿ。Hit市內ê 人所食ê水是tùi一個水窟流來。近hit個窟有人染著腸仔病。伊病ê時，厝ê四周圍攏有落雪，顧ê人拚伊ê驚人物tī雪頂。到燒lō ê時雪就溶做水，流入hit個窟，致到無偌久市內ê人濟濟染著hit號病。醫生四界查才知是為著hit個腸仔病ê人 ê病蟲tè雪流入tī hit個水窟。Hit位ê百姓為著食這號水有1,004人染著病，也114人失落生命，攏因為tùi hit一個連累到án-ni。 |
|
Tiong-kok lâng m̄ chai tio̍h sòe-jī in só͘ chia̍h ê chúi, só͘-í tī chíⁿ-piⁿ sóe kiaⁿ-lâng saⁿ kap lâ-sâm ê tháng, sóe liáu chúi piàⁿ hiat-ka̍k tī chíⁿ-piⁿ. Hit ê kiaⁿ-lâng chúi koh sia̍p jip tī chíⁿ-lāi, á-sī chúi-khut í-ki̍p kau-á chiū siⁿ chhut to̍k-thâng.
|
中國人m̄知著細膩in 所食ê水，所以tī井邊洗驚人衫佮lâ-sâm ê桶，洗了水拚hiat-ka̍k tī井邊。Hit個驚人水koh sia̍p入tī井內，抑是水窟以及溝仔就生出毒蟲。 |
|
Lâng tī koe-chhī teh bōe chia̍h-mi̍h iā bô sòe-jī chhin-chhiūⁿ kam-chià á-sī pat-mi̍h ta̍uh-ta̍uh hò͘ chúi kā i sóe tâm. Hit ê chúi nā bô chheng-khì iā ōe hoat siⁿ to̍k-thâng. Koh ū lâng ak chhài chiong lâng ê pùn lâi koàn-ak; iā beh taⁿ khì bōe chhài ê sî tī chúi-khut sóe, hit ê chúi iā ōe siⁿ-chhut to̍k-thâng. Lâng ūi-tio̍h án-ni sī gûi-hiám, nā bô sòe-jī chú hit hō ê chhài chin kàu-gia̍h thiám, to̍k-thâng bōe sí.
|
人tī街市teh賣食物也無細膩。親像甘蔗抑是別物ta̍uh-ta̍uh hò͘水kā伊洗tâm。Hit個水若無清氣也會發生毒蟲。Koh有人沃菜將人ê糞來灌沃；也beh擔去賣菜ê時tī水窟洗，hit個水也會生出毒蟲。人為著 án-ni是危險，若無細膩煮hit號 ê菜真夠額thiám,毒蟲 bōe死。 |
|
Ū-sî lâng siuⁿ chá chú hē-the kú-kú bô chim-chiok khàm, hô͘-sîn sì-kòe pe lâi hioh-teh. Hô͘-sîn sǹg-sī chin kiaⁿ-lâng ê mi̍h, in-ūi mi̍h ná chhàu, ná nōa, i ná ài khì hioh, tì-kàu i ê kha bak-tio̍h kiaⁿ-lâng. Āu-lâi pe lâi hioh tī chia̍h mi̍h hō͘ i jiám-tio̍h to̍k-thâng, lâng chia̍h liáu chiū ōe thoân-jiám. Ké-chí nā bô se̍k á-sī siuⁿ se̍k tì-kàu àu-lok, chia̍h liáu iā ū hāi tī-teh.
|
有時人傷早煮下--teh久久無斟酌蓋，胡蠅四界飛來歇--teh。胡蠅算是真驚人ê 物，因為物那臭、那爛，伊那愛去歇，致到伊ê腳ba̍k著驚人。後來飛來歇tī食物hō͘伊染著毒蟲，人食了就會傳染。果子若無熟抑是傷熟致到漚lok，食了也有害tī--teh。 |
|
Koh chi̍t hāng koh khah tio̍h kín-sīn tî-hông-ê, chiū-sī ōe thoân-jiám ê pīⁿ, hó lâng saⁿ-kap tòa iā ōe thoân-jiám. Ū sî chhù ke̍k-oe̍h iā lâng chōe oh-tit keh lī. Siat-sú nā lia̍h-chòe bô iàu-kín, hit ê hāi chiū ná-tōa. Chhin-chhiūⁿ chhut-phia̍h, chōe-chōe lâng phah-sǹg bô iáu-kín, só͘-í lóng bô siat-hoat, hō͘ bô chhut-*ê saⁿ-kap sio-lām, tì-kàu thoân-jiám ná chōe. Ū-ê chhut phia̍h liâm-piⁿ hó, bô iàu-kín; m̄ kú nā tùi i jiám-tio̍h-*ê, bô hiah khoài hó. Ū sî chin chōe hāng ê pīⁿ ū tè i lâi hoat-choh, ū-ê siong-tiōng tī ba̍k-chiu tì-kàu sit-bêng, ū-ê pa̍t khoán ê hāi liân-lūi kàu chi̍t-sì-lâng, á-sī tì-kàu sí. Taⁿ ta̍k hāng thoân-jiám ê pīⁿ lóng sī án-ni; só͘-í eng-kai tio̍h chim-chiok thàn ōe-seng ê hoat-tō͘ lâi pó-hō͘ sìⁿ-miā.
|
Koh一項koh較著謹慎除防--ê,就是會傳染ê病，好人相佮tòa也會傳染。有時厝極隘也人濟oh得隔離。設使若掠作無要緊，hit個害就那大。親像出phia̍h,濟濟人扑算無要緊，所以攏無設法，hō͘無出--ê相佮相lām,致到傳染那濟。有ê 出phia̍h liâm-piⁿ好，無要緊；m̄-kú若tùi伊染著--ê,無hiah快好。有時真濟項ê病有tè伊來發作，有ê傷重tī目珠致到失明，有ê別款ê害連累到一世人，抑是致到死。今逐項傳染ê病攏是án-ni；所以應該著斟酌趁衛生ê法度來保護生命。 |
|
5. Tōa la̍t ê Mi̍h
|
5. 大力ê物 |
|
Tī tōe-kiû lāi iā tī lán ê tiong-kan ū kúi-nā hāng chin tōa la̍t, iā chòe lâng ê tōa lō͘-ēng, gâu chān lâng só͘ bōe-ōe chòe ê sū.
|
Tī地球內也tī咱ê中間有幾若項真大力，也做人ê 大路用，gâu贊人所bōe會做 ê事。 |
|
1. Kún-chúi ian. Hé-hun chhia chiū-sī tùi kún-chúi ê ian chhèng-khí lâi, chiah ū la̍t thang kiâⁿ. Hé-hun chûn iā sī án-ni. Hit nn̄g hāng chòe lâng ê tōa pang-chān. Ki-khì chōe-chōe sī ēng kún-chúi ian hō͘ i kiâⁿ. Nā teh chòe ê sî chiū bô khòaⁿ-kìⁿ, nā thêng kang chiū khòaⁿ ian phū-phū chhèng.
|
1、滾水煙。火薰車就是 tùi滾水ê煙chhèng--起來，才有力thang行。火薰船也是án-ni。Hit兩項做人ê大幫贊。機器濟濟是用滾水煙 hō͘伊行。若teh做ê時就無看見，若停工就看煙phū-phū chhèng。 |
|
2. Tiān-khì. Nā kap kún-chúi ian saⁿ-pí chiū koh khah ū la̍t; khah chá lâng bat khòaⁿ-kìⁿ m̄ chai thang ēng, tōa-tōa phah-sńg. Ū-sî khòaⁿ tī hûn-*n̍i̍h cháu chhut lâi, tī chúi lāi iā ū. Tī koe-lāi, koe-lō͘, hōe-siā sì-kòe thang khòaⁿ tiān-kng chiò àm-lō͘, tiān-khì iā ōe thoa chin tāng ê chhia, iā ōe chān pêng-iú kap pêng-iú saⁿ-lī chin hn̄g ōe saⁿ-kap kóng-ōe pān tāi-chì. I-seng iā ū ēng chōe-chōe khoán. Chóng kóng só͘ ōe chòe, lâng iáu-bē ū káng-kiù kàu chīn.
|
2、電器。若佮滾水煙相比就koh較有力；較早人 bat看見m̄知thang用，大大扑損。有時看tī雲--n̍i̍h走出來，tī水內也有。Tī街內，街路，會社四界thang看電光照暗路，電氣也會拖真重ê 車，也會贊朋友佮朋友相離真遠會相佮講話辦事誌。醫生也有用濟濟款。總講所會做，人iáu未有講究夠盡。 |
|
3. Chúi. Chúi iā sī tōa la̍t ê mi̍h, iā ōe thoa chhia, koh ōe hō͘ ki-khì ê lûn tńg kiâⁿ. Hái-bīn ū chin tōa chiah chûn teh kiâⁿ, tī hô-*n̍i̍h, ô͘-*n̍i̍h, tōa khoe lóng ū chûn. Chúi nā hiông-lâu chiū ōe hāi-tio̍h tōa hāng ê mi̍h, hn̄g-hn̄g thiaⁿ i ê siaⁿ lâng chiū kiaⁿ sí, in-ūi chai cháu bōe-lī.
|
3、水。水也是大力ê物，也會拖車，koh會hō͘機器ê輪轉行。海面有真大隻船 teh行，tī河--ni̍h、湖--ni̍h，大溪攏有船。水若雄流就會害著大項ê物，遠遠聽伊ê聲人就驚--死，因為知走bōe離。 |
|
4. Hong. Hong iā ū tōa la̍t, iā ū hó lō͘-ēng; nā tī joa̍h ê só͘-chāi li-li-á hong lâng ài, thang chhiu-chhìn. Nā ū hong-thai chin tōa la̍t hāi-tio̍h chhù, chhiū-ba̍k, ngó͘-kok ta̍k hāng. Nā tī hái-*n̍i̍h koh khah tio̍h kiaⁿ, piⁿchúi ōe pìⁿ tōa éng, chûn sì-kòe ū phòa sit-lo̍h khì. Nā lóng bô hong iā sī tōa hāi, in-ūi chōe-chōe hāng óa-khò hong hō͘ i kiâⁿ. Chhin-chhiūⁿ phâng-chûn, iā ū chin chōe só͘-chāi ū hōe-siā chioh hong ê la̍t teh hō͘ i kiâⁿ.
|
4、風。風也有大力，也有好路用；若tī熱ê所在li-li-á風人愛，thang秋凊。若有風颱真大力害著厝、樹木、五穀逐項。若tī海--ni̍h koh較著驚，平水會變大湧，船四界有破失落去。若攏無風也是大害，因為濟濟項倚靠風hō͘伊行。親像帆船，也有真濟所在有會社借風ê力teh hō͘伊行。 |
|
5. Peng. Óa tī Pak-ke̍k iā ū khah kôaⁿ ê só͘-chāi chiū ōe khòaⁿ-tio̍h peng ê la̍t. Hái-chúi ū kiat peng : hô, khoe kiat kàu lóng bōe lâu. Gû-chhia, bé-chhia chiū ū kiâⁿ kè peng ê téng-bīn. Peng ke̍k lāi ê mi̍h ōe hāi-tio̍h chûn; chin tōa tè chio̍h ná soaⁿ, nā kha̍p-tio̍h chiū ōe piak-li̍h8. Lâng bô hoat-tit, chí-ū ji̍t ê la̍t ū iâⁿ i nā-tiāⁿ.
|
5、冰。倚tī北極也有較寒 ê所在就會看著冰ê力。海水有結冰：河、溪結到攏bōe流。牛車、馬車就有行過冰ê頂面。冰極利 ê物會害著船；真大塊石若山，若磕著就會piak 裂。人無法得，只有日ê力有贏伊nā-tiāⁿ。 |
|
6. Hé. Hé ê la̍t bōe khah su, sī hó ēng iā ū tōa lī-hāi. Lō͘-ēng sǹg bōe liáu, hō͘ lâng chú chia̍h, iā hō͘ lâng sio-lō͘. Nā bô sòe-jī ēng chiū hāi, hé sio chhù chin thang kiaⁿ. Nā tī Bí-kok, Kan-á-tāi ū-sî tùi lâng bô sòe-jī chiū sio chhù, cheng-siⁿ, mi̍h kàu kúi-nā phò͘-lō͘ ê khoah.
|
6、火。火ê力bōe較輸，是好用也有大厲害。路用算bōe了，hō͘ 人煮食，也hō͘人燒lō。若無細膩用就害，火燒厝真thang 驚。若tī美國、加拿大有時tùi 人無細膩就燒厝，精牲、物到幾若舖路ê闊。 |
|
6. Tân Un-tián
|
6. 陳恩典 |
|
Tī Eng-lân ê tang pak sì ê hái-kîⁿ, ū chōe-chōe tōa chio̍h. Lī hōaⁿ chi̍t phò͘-lō͘ ū jī-cha̍p kúi ê hái-sū. Ū-ê sī chio̍h-pôaⁿ, hoat hái-chháu nā-tiāⁿ. Chóng-sī khah chōe ū hoat chháu-á kap hoe, iā ū chōe-chōe téng-hō ê hái chiáu. Hí jī-cha̍p kúi ê hái-sū ê tiong-kan ū teng-thah nn̄g-ê. Lī hōaⁿ tē-it hn̄g ê kiò-chòe Tn̂g-chio̍h-thah. M̄ nā ū teng-thah, iā ū tōa ê seng-tâng; tàu-bū ê sî ōe chhut tōa-siaⁿ pò lâng siám-pī; in-ūi tàu-bū ê sî, ji̍t-sî bōe khòaⁿ-kìⁿ hái-sū, mî-sî iā bōe khòaⁿ-kìⁿ teng ê kng.
|
Tī英蘭ê東北勢ê海墘，有濟濟大石。離岸一舖路有20幾個海嶼。有ê是石磐，發海草nā-tiāⁿ。總--是較濟有發草仔佮花，也有濟濟téng號ê海鳥。Hit 20 幾個海嶼ê中間有燈塔兩個。離岸第一遠ê叫做長石塔。M̄-nā有燈塔，也有大 ê聲筒；罩霧ê時會出大聲報人閃避；因為罩霧ê時，日時bōe看見海嶼，暝時也bōe看見燈ê光。 |
|
Káu-cha̍p gōa nî chêng, tī hit ê hái-sū, ū chi̍t ê kò͘ teng ê lâng sìⁿ Tân miâ Ui-lîm. Tng hit-sî kok-ka chún in ê ke khiā-khí tī-hia. Kūn-lâi m̄ chún, in-ūi ài gín-á lóng tio̍h khì ji̍p-o̍h, kan-ta ta-po͘ lâng khì hái-sū-*n̍i̍h ko͘,la̍k lé-pài kú tiàm tī-hia, chiū tò-lâi hioh-khùn nn̄g lé-pài kú.
|
90外年前，tī hit個海嶼，有一個顧燈ê人姓陳名Ui-lîm。當hit時國家准 in ê家企起 tī-hia。近來m̄准，因為ài囡仔攏著去入學，kan-ta查甫人去海嶼--n̍i̍h顧，6禮拜久tiàm tī-hia，就倒來歇睏兩禮拜久。 |
|
Tân Ui-lîm ê kiáⁿ-jî tùi chhut-sì lóng tiàm tī hái-sū, pē-bú kà in tha̍k chheh; kàu cha̍p-só͘ hè in chiah pa̍t tè khì chòe kang. Tng hit-sî chí-ū soah-bé ê cha-bó͘-kiáⁿ, it-jī cha̍p hè, miâ kiò Un-tián, kap in pē-bú tiàm teh.
|
陳Ui-lîm ê子兒tùi出世攏 tiàm tī海嶼，父母教in讀冊；到10數歲in才別地去做工。當hit時只有soah尾ê查某子，1、20歲，名叫恩典，佮 in父母tiàm teh。 |
|
Tī 1838 nî tī ū chi̍t mî hong-éng chin thàu, koh àm bong-bong. Un-tián kap in pē-bú tiàm tī-hia kò͘ teng, ǹg-bāng hit mî bô chûn lâi, in-ūi tī in hit kak chin gûi-hiám.
|
Tī 1838年有一暝風湧真 thàu,koh暗bong-bong。恩典佮in 父母tiàm tī-hia顧燈，向望hit 暝無船來，因為tī in hit角真危險。 |
|
Chēng-chēng teh thiaⁿ ê sî, hut-jiân-kan thiaⁿ-kìⁿ khui-chhèng ê siaⁿ, chai sī ū chûn tú-tio̍h tāi-chì. In chiū tùi thah téng sì-kòe khòaⁿ, kàu thiⁿ beh kng chiū chai ū chi̍t chiah tōa chûn khòa tī chio̍h-pôaⁿ-*n̍i̍h. Chûn thâu kê-teh, bōe tín-tāng, chûn-bé hō͘ tōa-éng siak phòa. Khó-lîn-tāi ! chûn téng ū lâng teh khiā, bô-hoat-tit i, kiaⁿ-liáu lóng ōe tîm-lo̍h-khì.
|
靜靜teh聽ê時，忽然間聽見開銃ê聲，知是有船抵著事誌。In就tùi塔頂四界看，到天beh光就知有一隻大船掛tī石磐--n̍i̍h。船頭kê--teh，bōe振動，船尾hō͘大湧摔破。可憐事！船頂有人teh企，無法得伊，驚了攏會沈落去。 |
|
Tùi bīn hiuⁿ-lí ê lâng, iā ū khòaⁿ-kìⁿ, chóng-sī chúi-lō͘ hn̄g, hái-éng tōa, thó-hî chûn ê lâng sui-bóng chhut-la̍t, iáu-kú bōe tit-thang kiù kàu. Ui-lîm thó͘-khùi kóng, “Hāi-ah, siat-sú góa nn̄g saⁿ ê kiáⁿ nā tī-teh, goán chiū ōe tit khì kiù in”. Un-tiám kóng, “A-pa ah, góa beh kap lí khì”. Pē-bú kóng, “Hé bōe chòe-tit, lí sī cha-bó͘ gín-á, beh thái ōe kò chûn kàu hiah hn̄g ah?” Un-tián chhut-la̍t kiû, kàu lō͘-bé lāu-pē chiū ún i. Nn̄g lâng chiū khì, lâu i ê lāu-bú ka-kī tiàm-teh khí hé-lô͘, choaⁿ-tê thèng-hāu in.
|
對面鄉里ê人，也有看見，總是水路遠，海湧大，討魚船ê人雖罔出力，iáu-kú bōe得thang救到。Ui-lîm吐氣講：「害ah，設使我2、3個子若tī-teh，阮就會得去救in」。恩典講：「阿爸ah，我beh佮你去。」父母講：「He bōe做得，你是查某囡仔，beh thái會kò船到 hiah遠ah？」恩典出力求，到路尾老父就允伊。兩人就去，留伊ê老母家己tiàm-teh起火爐，choaⁿ茶聽候in。 |
|
Chin-chiàⁿ sī gûi-hiám ê tāi-chì, chóng-sī in saⁿ lâng óa-khò Siōng-tè, chiū tit-tio̍h pang-chān. Ui-lîm kap Un-tián chhut-la̍t kò chûn-á kàu tōa chûn, kiù-tio̍h chin chōe lâng. Koh-chài tò-lâi, tit-tio̍h kiù, tiong-kan chi̍t lâng kap Ui-lîm koh kò chûn khì kiù só͘ ū chhun ê lâng. Khó-sioh Un-tián m bē kàu, ū lâng í-keng tîm-lo̍h hái sí.
|
真正是危險ê事誌，總是 in 3人倚靠上帝，就得著幫贊。Ui-lîm佮恩典出力kò船仔到大船，救著真濟人。Koh再倒來，得著救中間一人佮Ui-lîm koh kò船去救所有偆ê人。可惜恩典in未到，有人已經沈落海死。 |
|
Tùi hit-sî í-āu, Un-tián ê miâ-siaⁿ sì-kòe pò-iông. Ū-ê tùi hn̄g-hn̄g ê lō͘ lâi thàm i, sòa sàng i chōe-chōe mi̍h. Chóng-sī Un-tián m̄ ài lāu-jia̍t, khah ài tiàm-tī ka-kī ê só͘-chāi.
|
Tùi hit時以後，恩典ê名聲四界報揚。有ê tùi遠遠ê路來探伊，續送伊濟濟物。總是恩典m̄愛鬧熱，較愛tiàm-tī 家己ê所在。 |
|
I ê tōa hiaⁿ iā sī tī pa̍t ê hái-sū kò͘ teng. Keh nn̄g saⁿ nî Un-tián khì thàm i; kè chúi ê sî ū ak tio̍h hō͘ phòa-pīⁿ, tì-kàu khí hì-lô pīⁿ, ná-kú ná siong-tiōng, kàu jī-cha̍p poeh hè chiū sí, bâi-chòng tī hái-kîⁿ. Lâng nā khiā tī i ê bōng-piⁿ, ōe khòaⁿ kàu Tn̂g-chio̍h ê teng-thah. Bōng-téng ū khek chi̍t ê chio̍h siōng chhin-chhiūⁿ i tó-teh : chhiú-*n̍i̍h kia̍h chi̍t ki chiúⁿ, sī kì-liām i hit mî ióng-kám khì kiù lâng ê sìⁿ-miā.
|
伊ê大兄也是tī別ê海嶼顧燈。隔2、3年恩典去探伊；過水ê時有沃著雨破病，致到起肺癆病，那久那傷重，到 28歲就死，埋葬tī海墘。人若企tī伊ê墓邊，會看到長石ê燈塔。墓頂有刻一個石像親像伊倒teh；手--n̍i̍h舉一支槳，是紀念伊hit暝勇敢去救人ê生命。 |
