Cha̍p-hāng koán-kiàn_05
|
十項管見_05 |
| Chhòa Pôe-hóe |
蔡培火 |
|
Tē Gō͘-hāng
|
第五項 |
|
Bûn-bêng kap iá-bân ê hun-pia̍t
|
文明佮野蠻ê 分別 |
|
1. Bûn-bêng lâng kap iá-bân lâng
|
1 .文明人佮野蠻人 |
|
Pêⁿ-pêⁿ to sī lâng , chóng-sī lâng ê tiong-kan si̍t-chāi ū bûn-bêng lâng, koh ū iá-bān lâng, nā-sī kóng khah chin, ē-thang kóng iáu ū chi̍t-chéng piàⁿ bûn-bêng pòaⁿ iá-bān ê lâng tī-teh. Ū-lâng teh kóng , Bûn-bêng lâng kap iá-bân lâng ê hun-piat, ē thang iōng lâng ê bah-sek chò phiàu-chún. Bah-sek jú pe̍h- -ê sī jú bîn-bêng, jú o͘- -ê sī jú iá-bân . Só͘-í kóng Eng-kok lâng, Bí-kok lâng, á-sī Hoat-kok lâng, Tek-kok lâng ( chiah ê phó͘-thong kiò-chò Âng-mn̂g-lâng ), bah-sek sī chin pe̍h, chiū-sī bûn-bêng lâng. Ia̍h tiàm tī A-hui-lī -ka ê o͘-lâng (phó͘-thong kiò-chò O͘-kúi-á-hoan), á-sī Lâm-iûⁿ ê chang-sek lâng kap tiàm tī Bí-kok ê soaⁿ-lāi hit hō chhiah-sek ê lâng chiah-ê chiū-sī iá-bân-lâng
|
平平都是人，總--是人ê 中間實在有文明人，koh 有野蠻人，若是講較真，會thang 講iáu有一種半文明半野蠻ê 人tī--teh。有人teh 講，文明人佮野蠻人ê 分別，會thang用人ê 肉色做標準。肉色愈白--ê 是愈文明，愈烏--ê 是愈野蠻。所以講英國人、美國人，抑是法國人、德國人（chiah-e 普通叫做紅毛人），肉色是真白，就是文明人。亦tiàm tī 非洲ê 烏人（普通叫做烏鬼仔蕃），抑是南洋ê 棕色人佮tiàm tī 美國ê 山內hit 號赤色ê 人，chiah-ê 就是野蠻人。 |
|
Nā chiáu án-ni khòaⁿ, lán tāi-ke sī sio̍k bûn-bêng ê á-sī sio̍k iá-bân ê neh ? Lán ê bah-sek kóng o͘ khiok m̄-sī o͘, kóng pe̍h iā m̄-sī pe̍h (lán sī n̂g-sek lâng). Án-ni lán chiū-sī m̄-chiâⁿ bûn-bêng, koh iā m̄-chiâⁿ iá-bân ê lâng mah? Chit khoán ê hun-piat ná chhin-chhiūⁿ bô thò-tòng ê khoán-sit. Kiàn nā pe̍h-sek ê lâng kaím chiū tek-khak ta̍k-ê sī chin gâu, chin bûn-bêng mah? Ia̍h kiàn nā o͘ ê lâng kiám ū tek-khak lâng-lâng lóng sī gōng sī iá-bân mah? Lán n̂g-sek ê lâng kiám kò-kò lóng sī m̄-chiâⁿ gâu koh m̄-chiâⁿ gōng- -ê mah? Pe̍h-sek lâng ê tiong-kan mā ū hit hō chia̍h-lâng chia̍h-hoeh tio̍h khì koaiⁿ kaⁿ ê lâng chin-chē . O͘-sek lâng ê lāi-bīn mā ū tōa phok-sū tōa gâu-lâng . Chiū-sī lán n̂g-sek lâng ê tiong-kan mā ū chhut sèng-jîn , Khóng-chú siáⁿ-lâng káⁿ khòaⁿ i chò m̄-chiâⁿ gâu koh m̄-chiâⁿ gōng?
|
若照án-ni 看，咱逐家是屬文明--ê抑是屬野蠻--ê neh？咱ê 肉色講烏卻m̄是烏，講白也m̄是白（咱是黃色人）。Án-ni 咱就是m̄成文明，koh 也m̄成野蠻ê 人--mah？這款ê 分別ná 親像無妥當ê 款式。見若白色ê 人敢就的確逐個真gâu,真文明--mah？亦見若烏ê 人敢有的確人人攏是憨、是野蠻--mah？咱黃色ê 人敢個個攏是m̄成gâu koh m̄成憨--ê mah？白色人ê 中間mā 有hit 號食人食血著去關監ê 人真濟。烏色人ê 內面mā 有大博士、大gâu 人。就是咱黃色人ê 中間mā 有出聖人，孔子啥人敢看伊做m̄成gâu koh m̄成憨？ |
|
Lūn-chin kóng iōng phôe-bah ê sek-tī sī bē-thang hun-piat lâng ê gâu á-sī gōng, bûn-bêng á-sī iá-bân. Chóng-sī nā tùi tāi-thé khòaⁿ khiok tām-po̍h ū-iáⁿ; chāi hiān-sî ê sè-kài , phôe-bah pe̍h ê chéng-cho̍k sī khah bûn-bêng , phôe-bah khah o͘ ê lâng sī sio̍k iá-bân ê khah chē. Lí khòaⁿ , pe̍h-sek lâng chāi hiān-kim ê sè-kài , bān-sū to lóng sī in teh the̍h-thâu . In giám-jiân chhin-chhiūⁿ thong sè-kài ê thâu-hiaⁿ , put-lūn bu̍t-chit hong-biān á-sī cheng-sîn hong-biān ê bûn-bêng to lóng sī tùi in chhòng-siat chhut-lâi- -ê khah chē.
|
論真講用皮肉ê 色緻是bē-thang分別人ê gâu 抑是憨，文明抑是野蠻。總是若tùi 大體看卻淡薄有影；在現時ê 世界，皮肉白ê 種族是較文明，皮肉較烏ê 人是屬野蠻ê 較濟。你看，白色人在現今ê 世界，萬事都攏是in teh 提頭。In儼然親像通世界ê 頭兄，不論物質方面抑是精神方面ê 文明都攏是tùi in 創設出來--ê 較濟。 |
|
Iōng phôe-bah ê sek lâi hun-piat lâng ê bún-iá si̍t-chāi sī bô thò-tòng. Ū lâng kóng, iōng thâu-khak kut ê hêng-chōng iā ē thang hun-piat, chóng-sī che iā m̄-sī ū chiok-gia̍h khak-si̍t ê hoat-tō͘. Chiàu góa ê gû-kiàn , nā iōng ē-bīn só͘ beh kóng chit saⁿ-tiám chò phiau-chún lâi hun-piat, phah-sǹg chiū tek-khak bē cheng-chha.
|
用皮肉ê 色來分別人ê 文野實在是無妥當。有人講，用頭殼骨ê 形狀也會thang 分別，總是che 也m̄是有足額確實ê 法度。照我ê 愚見，若用下面所beh 講這3點做標準來分別，扑算就的確bē 增差。 |
|
2. Khòaⁿ sī thàn Chin-lí á-sī thàn Su-sim
|
2. 看是趁真理抑是趁私心？ |
|
Bûn-bêng lâng kap iá-bân lâng cheng-chha ê thâu chi̍t-tiám , bûn-bêng lâng sī thàn chin-lí, iá-bân lâng sī thàn su-sim. 『Chin-lí 』sī sím-mi̍h? Chiū-sī kap phó͘-thong só͘ kóng 『Chêng-lí 』『Tō-lí ,』chha-put-to sio-siāng ì-sù . 『Chin-lí 』m̄-sī lâng liap-chō- -ê, sī thiⁿ-tē kan pún-lâi só͘ ū- -ê . Kóng chi̍t kù khah-bêng, 『Chin-lí 』chiū-sī 『Thian-lí 』sī thiⁿ só͘ siat-li̍p ê lí-lō͘ lah. Ji̍t-thâu nā chhut chiū ē kng, chháu-ba̍k bô chúi bô pûi bē tōa-châng, lâng tio̍h saⁿ thiàⁿ-thàng. Che m̄-sī lâng kóng án-ni chiah án-ni , to lóng sī thiⁿ só͘ siat-li̍p tiāⁿ-tio̍h ê chin-lí. Chin-lí bô thàn lâng, lâng tio̍h thàn chin-lí , Gâu thàn chin-lí chiū-sī bûn-bêng lâng, i ê chi̍t-sì-lâng tiāⁿ-tio̍h sī chin sêng-kng. Bē-hiáu thàn chin-lí kan-ta li̍p-ì thàn ka-tī ê kám-chêng , ka-tī ê chú-ì , chit-khoán lâng ê chit-sì-lâng tio̍h si o͘-àm, sī chin m̄-ta̍t pòaⁿ ê chîⁿ.
|
文明人佮野蠻人增差ê 頭1點：文明人是趁真理，野蠻人是趁私心。「真理」是甚物？就是佮普通所講，「情理」、「道理」差不多相像意思。「真理」m̄是人捏造--ê,是天地間本來所有--ê。講一句較明，「真理」就是「天理」，是天所設立ê 理路--lah。日頭若出就會光，草木無水無肥bē 大欉，人著相疼痛。Che m̄是人講án-ni 才án-ni，都攏是天所設立定著ê 真理。真理無趁人，人著趁真理。Gâu 趁真理就是文明人，伊ê 一世人定著是真榮光。Bē 曉趁真理kan-ta 立意趁家己ê 感情，家己ê 主意，這款人ê 一世人定著是烏暗，是真m̄值半個錢。 |
|
Goân-lâi chin-lí sī thiⁿ-tē-kan ê tōa-tiâu lō͘, bān-hāng lóng tio̍h chiàu chit-tiâu-lō͘ ūn-choán , che sī éng-éng oán-oán bē-ē hō͘ lâng î-e̍k-tit. Ia̍h su-sim sī sím-mi̍h neh? Kán-tan kóng chi̍t-kù , su-sim sī kan-ta chi̍t-lâng ê su-siúⁿ , sī tùi chi̍t-lâng ê sin-thé hoat-chhut-lâi- -ê . Thang kóng chin-lí ê chú-lâng sī Thiⁿ , su-sim ê chú-lâng sī Jio̍k-thé. Chin-lí sī hō͘ lâng bōe î-e̍k-tit, m̄-kú su-sim sī tòe lâng ê jio̍k-thé piàn-ōaⁿ. Pêⁿ-pêⁿ to sī cha̍p-gō͘-àm ê goe̍h, cháiⁿ-iūⁿ Tiong-chhiu-mê ê goe̍h ul5un lēng-gōa te̍k-pia̍t khah ē giú lâng sim neh? Koh-chài pêⁿ-pêⁿ to sī kng ê goe̍h , cháiⁿ-iūⁿ chāi chhù ê lâng ūi-tio̍h goe̍h ê kng siūⁿ-tio̍h i ê ka-hiong teh siong-sim lâu ba̍k-sái neh? Cháiⁿ-iūⁿ tùi lán só͘ chhī ê chiáu-á , lán sim chheng ê sî chiū hùi-sim hùi-sîn ài i thang ke háu chi̍t siaⁿ, ia̍h lán nā ut-náu ê sî-chūn , i háu chi̍t siaⁿ lán chiū hiâm lô-chô , ut-náu jú khah tāng. Che só͘ chhut ê sim-su bô it-tēng , sī chin khoài piàn-ōaⁿ. Só͘-í thang chai chi̍t-lâng ê sim-su sī khò chin bē thang chū; tio̍h- -ê m̄-sī bô, kiám-chhái m̄ tio̍h- -ê sī khah chē , bô ha̍p chin lí- -ê sī khah tōa pō͘-hūn.
|
原來真理是天地間ê 大條路，萬項攏著照這條路運轉，che 是永永遠遠bē 會hō͘人移易--tit。亦私心是甚物neh？簡單講一人ê 身體發出來--ê。Thang 講真理ê 主人是天，私心ê 主人是肉體。真理是hō͘ 人bōe 移易--tit，m̄-kú 私心是tòe 人ê 肉體變換。平平都是十五暗ê 月，怎樣中秋暝ê 月輪另外特別較會扭人ê 心--neh？Koh 再平平都是光ê 月，怎樣在厝ê 人為著月ê 光，招伊ê 家族做夥歡喜看到m̄知煞？怎樣出外人顛倒為著月ê 光想著伊ê 家鄉teh 傷心流目屎neh？怎樣對咱所飼ê 鳥仔，咱心清ê 時就費心費神ài 伊thang 加哮一聲，亦咱若鬱惱ê 時陣，伊哮一聲咱就嫌嘮嘈，鬱惱愈較重？Che是甚物緣故neh？就是tùi人ê 肉體所出ê 心思無一定，是真快變換。所以thang 知一人ê 心思是靠真bē-thang 住；著--ê m̄是無，kiam-chhai m̄著--ê 是較濟，無合真理--ê 是較大部分。 |
|
Lâng sī chin loán-jio̍k chin bô khùi-la̍t, sím-mi̍h sī chin-lí si̍t-chāi sī bat chin oh-ti kàu. Sui-jiân nā-sī jīn-chin gián-kiù chia̍p-chia̍p keng-giām khe-khó, chiū chiām-chiām ē thang hoat-kiàn tām-po̍h . Thang chai , nā beh chò bûn-bêng lâng thàn chin-lí khì oa̍h-tāng, tāi-seng tio̍h o̍h bat chin-lí . Beh bat chin-lí tio̍h khò-tiōng kàu-io̍k ê khùi-la̍t. Só͘-í kàu-io̍k jú chhiong-sēng ê só͘-chāi sī jú bûn-bêng; iá-bân lâng sī chha-put-to lóng bô kàu-io̍k . Bô siū kàu-io̍k siūⁿ beh chò bûn-bêng lâng , bô koh-iūⁿ kan-ta phō chhiū-thâu kiò thò͘-á ka-tī cháu chhut-lâi hō͘ lâng lia̍h, che sī toàn-toàn bô ê sū.
|
人是真軟弱真無氣力，甚物是真理實在是bat 真難得到！雖然若是認真研究捷捷經驗稽考，就漸漸會thang 發見淡薄。Thang 知，若beh 做文明人趁真理去活動，第先著學bat 真理。Beh bat真理著靠重教育ê 氣力。所以教育愈昌盛ê 所在是愈文明；野蠻人是差不多攏無教育。無受教育想beh做文明人，無各樣kan-ta 抱樹頭叫兔仔家己走出來hō͘ 咱掠，che 是斷斷無ê 事。 |
|
Bûn-bêng lâng pí-phēng chhin-chhiūⁿ tōa-lâng , iá-bân lâng chiū ná chhin-chhiūⁿ gín-ná. Tōa-lâng chē iat-le̍k chē gián-kiù , ū siū khah chē ê kàu-io̍k ; gín-ná iù-sè , khah bô keng-giām bô iat-le̍k iā bô tha̍k-chheh. Chóng-kóng , tōa-lâng khah ū chhin-kin chin-lí , gín-ná chiū khah bô, koh-chài i iā-sī be-hiáu-tit; gín-ná lóng sī chiàu i ê kám-chhiok, chiàu i ê só͘ ài teh kiâⁿ. Só͘-í gín-ná só͘ chò ê tāi-chì sī bô-thâu bô-bóe , chi̍t tia̍p-á-kú chò chit-hāng , liâm-piⁿ chiū chò hit-hāng. In-ūi i sī chiàu i ê kám-chêng ka-tī chú-ì chò sū, i bô koán pa̍t-lâng ê phah-sǹg. Só͘-í lí nā jīn-chin khòaⁿ chiū chai, kiàn-nā ū kúi-ê gín-ná chò-hóe thit-thô , tek-khak chiū chin loān-cha̍p bô liân-lo̍k, bô ū sím-mi̍h tia̍t-sū, ia̍h bô lōa-kú tek-khak chiū oan-ke; in-ūi in lóng khah ài thàn ka-tī , chū-jiân chiū seⁿ-chhut chhiong-tu̍t.
|
文明人比並親像大人，野蠻人就若親像囡仔。大人濟閱歷、濟研究，有受較濟ê 教育；囡仔幼細，較無經驗、無閱歷，也無讀冊。總講，大人較有親近真理，囡仔就較無。所以囡仔teh做事m̄是想情理才做，koh 再伊也是bē 曉--tit；囡仔攏是照伊ê 感觸，照伊ê 所愛teh 行。所以囡仔所做ê 事誌是無頭無尾，一tiap 仔久做這項，liâm-piⁿ 就做hit 項。因為伊是照伊ê 感情家己主意做事，伊無管別人ê 扑算。所以你若認真看就知，見若有幾個囡仔做夥thit-thô,的確就真亂雜無聯絡，無有甚物秩序，亦無偌久的確就冤家；因為in 攏較愛趁家己，自然就生出衝突。 |
|
Iá-bân lâng iā-sī án-ni. In m̄-bat chin-lí sī sím-mi̍h , kiám-chhái in sī lia̍h ka-tī só͘ siūⁿ- -ê chò chin-lí , só͘-í iā sòa m̄ o̍h pa̍t-lâng só͘ bat ê lâi chò chham-khó, tùi án-ni in lóng bô ha̍k-būn, bô ū kàu-io̍k ê siat-pī . Iá-bân lâng tāi-khài sī thàn ka-tī ê só͘ siūⁿ chū-kí ê kám-chêng , só͘-í in só͘ chò ê tāi-chì sī hui-siông ê kán-tan. In ê chhù sî khui thô͘-khang á-sī tah sì-kha teng-á chiū chiâⁿ. In ê saⁿ-á-khò͘ sī iōng chhiū-hio̍h chò-chiâⁿ, á-sī iōng chin chho͘ bô sím-mi̍h sek-tī ê pò͘-liāu tîⁿ tiàm seng-khu chiū kàu-gia̍h . In ê chia̍h-mi̍h sī the̍h chhiū-kin kóe-chí , bô ū sím-mi̍h liāu-lí hoat, iā bô óaⁿ-pôaⁿ ke-si, sûi-piān iōng gō͘-jiáu-lêng la̍k-tio̍h chiū chia̍h . In iā bô bûn-jī thang kau-oaⁿ ì-kiàn , koh iā bô tiàm-phò͘ iā bô kang-tiûⁿ.
|
野蠻人也是án-ni。In m̄-bat真理是甚物，kiam-chhai in 是掠家己所想--ê 做真理，所以也煞m̄學別人所bat--ê 來做參考，tùi án-ni in 攏無學問，無有教育ê 設備。野蠻人大概是趁家己ê 所想自己ê 感情，所以in 所做ê 事誌是非常ê 簡單。In ê 厝是開塗空抑是搭四腳亭仔就成。In ê 衫仔褲是用樹葉做成，抑是用真粗無甚物色緻ê 布條纏tiàm 身軀就夠額。In ê 食物是提樹根果子，抑是山禽走獸ê 肉生生食，無有甚物料理法，也無碗盤家私 ，隨便用五爪龍 la̍k著就食。In 也無文字thang 交換意見，koh 也無錢銀紙票thang做買賣ê 器具。In 也無店舖、也無工場。 |
|
Chóng-kóng , iá-bân lâng sī chhin-chhiūⁿ tú chiah ē-hiáu kiâⁿ , ē-hiáu the̍h mi̍h , ē-hiáu kóng chi̍t-phòaⁿ kù ōe ê gín-ná, m̄-chai thiⁿ m̄-chai tē, put-kò chhùi nā ē thang tín-tāng ū thang tiô-thiàu, i ê sim-goān chiū chiok. Thiⁿ-tē sī îⁿ á-sī píⁿ i lóng bô koán i , kok-ka siā-hōe sī sím-mi̍h i iā bô beh tì-ì , chiū -sī i ka-tī chi̍t ke chi̍t-sin ê tāi-chì i iā bô siuⁿ ū phah-sǹg. Kīn-kīn jin8-àm tó-teh chiū khùn, nā-sī ē sio chháu-tui mā sī bô iàu-kín; pak-tó͘ nā iau sa-khí chiū chia̍h ; nā-sī bô thang sa, pek-tio̍h chiū kiâⁿ khòaⁿ sī phah lo̍k á-sī jiok soaⁿ-ti ; ū tang-sî-á thâi lâng i mā sī lia̍h-chò phó͘-thong phó͘-thong.
|
總講，野蠻人是親像抵才會曉行、會曉提物、會曉講一半句話ê 囡仔，m̄知天、m̄知地，不過嘴若會thang 振動，若有thang tiô 跳，伊ê 心願就足。天地是圓抑是扁伊攏無管--伊；國家社會是甚物伊也無beh 致意，就是伊家己一家一身ê 事誌伊也無想有扑算。僅僅日暗倒--teh 就睏，若是會燒草堆mā是無要緊；腹肚若枵sa起就食；若是無thang sa，迫著就行，看是扑鹿抑是jiok 山豬；有tang時仔thâi人伊mā 是掠做普通普通。 |
|
Iá-bân lâng ūi-tio̍h i ê su-sim i ê só͘ ì-ài í-gōa bô siūⁿ beh thàn pòaⁿ-hāng, nā kīn-kīn tùi chit- tiám kóng, iá-bân lâng ē iong-tit kóng sī chin chu-iû . Ū chi̍t pō͘-hun ê lâng kiám-chhái put-chí sim-liām chit-khoán ê chū-iû , chóng-sī góa koat-toàn kóng , sè-kan bān-hāng pháiⁿ ê tiong-kan, chiū-sī chit-khoán chū-iû chò tē-ti.
|
野蠻人為著伊ê 私心伊ê 所意愛以外無想beh 趁半項，若僅僅tùi 這點講，野蠻人會用tit講是真自由。有一部分ê 人kiám-chhái chhái不止心念這款ê 自由，總--是我決斷講，世間萬項歹ê 中間，就是這款自由做第一。 |
|
Bûn-bêng lâng láu-si̍t gâu sūn chin-lí . Chóng-sī bûn-bêng lâng tiong ê bûn-bêng lâng û chiū-sī chòe tē-it bûn-bêng ê lâng , chit-khoán lâng m̄-nā gâu sūn chin-lí kiâⁿ, i iáu-kú kam-goān ūi-tio̍h chin-lí sí, ūi-tio̍h chin-lí pàng-sak i ê tē-ūi châi-sán, á-sī i ê sèⁿ-miā . Hoaⁿ-hí thàn chin-lí ê bûn-bêng lâng , sè-kài-tiong khiok bē chió; m̄-kú khéng ūi chin-lí pàng-sak sèⁿ-miā- -ê , si̍t-chāi bô chē. Chit hō chiū-sī eng-hiông gī-sū tōa sèng-jîn.
|
文明人老實gâu 順真理。總--是文明人中ê 文明人：就是最第一文明ê 人，這款人m̄-nā gâu順真理行，伊iáu-kú 甘願為著真理死，為著真理放sak 伊ê 地位財產，抑是伊ê 生命。歡喜趁真理ê 文明人，世界中卻bē 少；m̄-kú 肯為真理放sak 生命--ê,實在無濟，這號就是英雄義士大聖人。 |
|
Sè-kan it-chhè ê chìn-pō͘ hoat-ta̍t lóng sī chit-khoán lâng ê kōaⁿ kap hui̍h lâi kiat-chiâⁿ- -ê. Khóng-chú ūi-tio̍h beh hō͘ jîn-gī ê tō-lí si̍t-hêng tī sè-kan, hō͘ lâng pháiⁿ khoán-thāi , iā bat tī Tîn-kok ê só͘-chāi bô bí-niû. Sek-khia Jû-lâi khòaⁿ-tio̍h chiòng-seng teh siū-khó͘ , lún bē-tiâu ,tōa khí chû-pi ê sim-koaⁿ , ài kiù chiòng seng thoat-chhut khó͘-lān ê tiong-kan, só͘-í kam-goān pàng-sak i ê pē-bó bó͘-kiáⁿ , ji̍p-soaⁿ khì siu-hēng ; āu-lâi sì, gō͘ -cha̍p-nî ê tiong-kan, ūi-tio̍h chû-pi ê tō-lí siū kòe bô-hān ê hong-song. Iâ-so͘ Ki-tok thiàⁿ-sioh lâng , khòaⁿ-kìⁿ sè-kan lâng ūi-tio̍h chōe-gia̍t teh-beh bia̍t-bông, in-ūi beh kiù-lâng thoat-lī chōe, kà lâng tio̍h pài kan-ta chi̍t ê chin ê Sîn , kàu-bóe sòa hō͘ lâng kā i lia̍h khì tèng Si̍p-jī-kè. Chóng-sī ūi-tio̍h i só͘ lâu ê hui̍h tit-tio̍h kiù, thoat-lī chōe-ok, hióng-siū hok-khì ê lâng, thong thiⁿ-kha-ē m̄-chai ū lōa-chē , káⁿ sǹg bē-liáu. Khóng-chú, Sek-khia chit nn̄g lâng sī sè-kài ê tōa sèng-jîn. Ki-tok Iâ-so͘ sī sè-kài tiong ê tōa Kiù-chú, í-gōa ūi-tio̍h beh chèng-bêng tē-kiû sī îⁿ- -ê, lâi liáu sèⁿ-miā iā-ū , ūi-tio̍h chhì-giām phòe-pēⁿ tiòng ut5ok sé--ê iā-ū , ūi-tio̍h hoat-bêng ki-khì hō͘ lâng lī-piān , tì-kàu kheng-ka tōng-sán- -ê mā-sī ū. Sè-kài ê bûn-bêng , thiⁿ-kha-ē chèng-lâng hiān-sî teh hióng-siū ê hok-khì , si̍t-chāi lóng sī chit téng-hō lâng , khéng ūi-tio̍h chin-lí lâi lô-le̍k piàⁿ sèⁿ-miā chhòng-siat chhut-lâi- -ê. Chit-tia̍p nā-sī kam-goān chò iá-bân ê lâng to bô kóng; nā-sī m̄-kam, chóng ài chhim-chhim u hián-ngō͘ , chhiat-chhiat lo̍h-khí chò, ke chi̍t-ê chit khoán lâng , sè-kan ê bûn-bêng hok-khì ke bô hān.
|
世間一切ê 進步發達攏是這款人ê 汗佮血來結成--ê。孔子為著beh hō͘ 仁義ê 道理實行tī 世間，hō͘ 人歹款待，也bat tī 陳國ê 所在無米糧。釋迦如來看著眾生teh 受苦，忍bē-tiâu,大起慈悲ê 心肝，ài 救眾生脫出苦難ê 中間，所以甘願放sak 伊ê 王位、放sak 伊ê 宮殿、放sak 伊ê 父母某子，入山去修行；後來4、50年ê 中間，為著慈悲ê 道理受過無限ê 風霜。耶穌基督疼惜人，看見世間人為著罪孽teh-beh 滅亡，因為beh 救人脫離罪，教人著拜kan-ta 一個真ê 神，到尾煞hō͘人kā 伊掠去釘十字架。總是為著伊所流ê 血得著救，脫離罪惡，享受福氣ê 人，通天腳下m̄知有偌濟，敢算bē 了。孔子、釋迦這兩人是世界ê 大聖人。基督耶穌是世界中ê 大救主，以外為著beh 證明地球是圓--ê,來了生命也有，為著試驗破病中毒死--ê 也有，為著發明機器hō͘ 人利便，致到傾家蕩產--ê mā 是有。世界ê 文明，天腳下眾人現時teh 享受ê 福氣，實在攏是這等號人，肯為著真理來勞力拚生命創設出來--ê。Chit-tia̍p 若是甘願做野蠻ê 人都無講；若是m̄甘，總ài 深深有曉悟，切切落去做，加一個這款人，世間ê 文明福氣加無限。 |
|
3.khòaⁿ sī koán mi̍h á-sī hō͘ mi̍h koán
|
3. 看是管物抑是hō͘ 物管？ |
|
Hun-piat bûn-bêng kap iá-bân phiau-chún,sī khòaⁿ hit ê lâng sī teh koán mi̍h,á-sī hō͘ mi̍h koán. Koán mi̍h- - ê sī bûn-bêng lâng,hō͘ mi̍h koán- -ê sī iá-bân lâng.
|
分別文明佮野蠻第2個標準，是看hit 個人是teh 管物，抑是hō͘ 物管。管物--ê 是文明人，hō͘ 物管--ê 是野蠻人。 |
|
Siáⁿ-hòe sī mi̍h neh?Góa kā i hō ,lâng í-gōa thiⁿ-tē-kan só͘ ū it-chhè to lóng sī mi̍h.ji̍t-thâu si mi̍h,goe̍h-lûn chheⁿ-siù sī mi̍h,san-súi sī mi̍h,chháu-ba̍k,thô͘,chio̍h ,mā sī mi̍h;khîm-siù,thâng-thōa,hî,hê,to lóng iā si mi̍h.mi̍h kap mi̍h sio koan-hē chiū hián-chhut chi̍t -chéng ê hiān-siōng.Phì-lūn kóng,chhiú kap chhiú thut-thut- -leh chiū hoat-sio,sio chiū-sī chi̍t chéng ê hiān-siōng. Hong hóe tē-tāng,to lóng sī hiān-siōng. Mi̍h pún-lâi ka-tī ū,hiān-siōng chiū m̄-sī,hiān-siōng tio̍h ū mi̍h chiah ū; só͘-í hiān-siōng ē thang pau chāi mi̍h ê lāi-bīn chò chi̍t-ē kóng. Iá-bân lâng put-sî to siū bān-hāng-mi̍h kap ta̍k khoán ê hiān-siōng koán-hat. Chóng-sī sè-kan siā-hōe nā jú bûn-bêng,bān-hāng-mi̍h kap hiān-siōng chiū tian-tò hō͘ lâng koán-hat chú-ì. Ji̍t-thâu goe̍h-niû chheⁿ-siù, chiah-ê to lóng sī mi̍h, iá-bân lâng lia̍h chiah-ê chò sîn-bêng. Ū -ê khí biō ho̍k-sāi i, ū-ê pī-pān lé-mi̍h hàu-kèng- -i, ūi-tio̍h chiah ê sîn-bêng thoa-bôa chi̍t-sì-lâng, to sī siūⁿ chò eng-kai. Ji̍t á-sī goe̍h sit ê sî-chūn, chiū lia̍h-chò thiⁿ-hoán tē-loān,phah-kó͘ kông-kông -cho̍h, ia̍h nā khòaⁿ-kìⁿ tn̂g-bóe-chheⁿ chhut-hian, chiū lia̍h chò beh hoán-loān, khòaⁿ-kìⁿ chheⁿ-tūi-tē , chiū lia̍h chò sī pháiⁿ-tāu teh-beh kàu.
|
啥貨是物--neh？我kā 伊號：「人以外天地間所有一切都攏是物。」日頭是物、月輪、星宿是物；山水是物，草木、塗、石，mā 是物；禽獸、蟲豸、魚、蝦，都攏也是物。物佮物相關係就顯出一種ê 現象。譬論講，手佮手thut-thut--leh 就發燒，燒就是一種ê 現象。風、火、地動都攏是現象。物本來家己有，現象就m̄是，現象著有物才有，所以現象會thang包在物ê內面做一個講。野蠻人不時都受萬項物佮逐款ê 現象管轄。總是世間社會若愈文明，萬項物佮現象就顛倒hō͘ 人管轄、主意。日頭、月娘、星宿，chiah-e 都攏是物，野蠻人掠chiah-e 做神明。有ê 起廟服事伊，有ê 備辦禮物孝敬--伊，為著chiah-e 神明拖磨一世人，都是想做應該。日抑是月蝕失ê 時陣，就掠做天反地亂，扑鑼扑鼓kông-kông-cho̍h;亦若看見長尾星出現，就掠做beh 反亂；看見星墜地，就掠做是歹代teh-beh 到。 |
|
Bûn-bêng lâng chiū bô án-ni, in bô ūi-tio̍h chiah-ê hùi sim-sîn, liáu châi-sán; in tain-tò beh koán-hat chiah-ê. Ji̍t-thâu in chiū kā i lī-iōng pha̍k-mi̍h hō͘ i ta; goe̍h-lûn nā chhut, in chiū lia̍h i chún chò súi ê mi̍h lâi goán-sióng ; khòaⁿ-kìⁿ chheⁿ-siù in chiū kiò i chò teng, chhōa hái-tiong ê chûn-chiah óng-lâi. Iá-bân lâng thiaⁿ-kìⁿ lûi tân chiū khû-kha, khòaⁿ-kìⁿ si̍h-nà si̍h chiū phòa-táⁿ . Lí kiám bô khòaⁿ-kìⁿ bûn-bêng lâng tian-tó lia̍h lûi-kong teh thoa-chhia, tioh ki-khì; lia̍h si̍h-ná lâi lán ê chhù-lāi, chò lán ê teng, kā lán chiò-kng mah?
|
文明人就無án-ni，in 無為著chiah--ê 費心神、了財產；in 顛倒beh管轄chiah--ê。日頭in 就kā 伊利用曝物hō͘ 伊礁；月輪若出，in 就掠伊准做súi ê 物來玩賞；看見星宿in 就叫伊做燈，chhōa 海中ê 船隻往來。野蠻人聽見雷tân 就khû腳；看見si̍h-nà si̍h就破膽。你敢無看見文明人顛倒掠雷公teh 拖車、tioh 機器；掠si̍h-nà 來咱ê 厝內，做咱ê 燈，kā 咱照光--mah？ |
|
Iá-bân lâng tī soaⁿ-lāi pài soaⁿ-sîn , tī chúi-piⁿ pài chúi-sîn; kìⁿ-tio̍h chio̍h , chiū pài i chò chio̍h-thâu-kong, kìⁿ-tio̍h chhiū, chiū pài i chò chhêng-chhiū-ông; thang kóng kàu tó-lo̍h to ū siū koán-hat. Khui-soaⁿ kiaⁿ soaⁿ-sin siū-khì ,ku̍t-thô͘ chiū kiaⁿ tāng-thó͘ tek-chōe Thó͘-tī-kong; lóng m̄-káⁿ chhun-kha chhun-chhiú. Só͘-í iá-bân lâng ê seng-oa̍h sī chin khu-sok, in sī chin oh-tit kòe-ji̍t; khòaⁿ chit ê sè-kan chò chi̍t ê tōa khó͘-hái. Bûn-bêng lâng chiū m̄-sī án-ni khòaⁿ; in siūⁿ beh keng-êng chit ê sè-kan chò chi̍t ê an-lo̍k-hn̂g. Só͘-í in kìⁿ -tio̍h soaⁿ chiū khui, tōa-chhiū chiū chhò chhut-lâi khí-chhù , chō kiô. Ū kim , gîn ,tâng , thi̍h á-sī chio̍h-thòaⁿ, chiū ku̍t khí-lâi chò ki-khì; chō hóe-chûn hóe-chhia; chio̍h-thòaⁿ chiū chò hiâⁿ-hóe ê lō͘-ēng,hō͘ hóe-chhia hóe-chûn ê pháu-lō͘ , hō͘ ki-khì tín-tāng, chit-pò͘ , thè-lâng chè-chō mi̍h. Ia̍h ū thó͘-tē in chiū lī-iōng, lóng m̄-bián khòaⁿ tē-lí, iā bô hoân-ló ē tāng-thó͘ hoān soah-sîn , kai khui chiū khui, kai ku̍t chiū ku̍t, nā-sī ū khiàm-iōng khah tōa tiâu ê lō͘ iā chō, khah tōa keng ê chhù iā khí, lóng m̄-bián khòaⁿ sî-ji̍t ; nā ē ū lī-piān to lóng m̄-bián khòaⁿ hng-hiòng.
|
野蠻人tī 山內拜山神，tī 水邊拜水神；見著石，就拜伊做石頭公；見著樹，就拜伊做榕樹王；thang 講到佗落都有受管轄。開山驚山神受氣，掘塗就驚動塗得罪土地公；攏m̄敢伸腳出手。所以野蠻人ê 生活是真拘束，in 是真難得過日；看這個世間做一個大苦海。文明人就m̄是án-ni 看；in 想beh 經營這個世間做1 個安樂園。所以in 見著山就開，大樹就剉出來起厝、造橋。有金、銀、銅、鐵抑是石炭，就掘起來做機器，造火船、火車，石炭就做hiâⁿ火ê 路用，hō͘ 火車、火船會跑路，hō͘ 機器振動、織布，替人製造物。亦有土地in 就利用，攏m̄免看地理，也無煩惱會動塗犯煞神。該開就開、該掘就掘。若是有欠用較大條ê 路也造，較大間ê 厝也起，攏m̄免看時日，若會有利便都攏m̄免看方向。 |
|
Hiān-kim ê bûn -bêng khiok iáu-bōe chin kàu ke̍k khám . Só͘-í lâng iáu tio̍h siū mi̍h ê koán-hat, sok-pa̍k chin-chē. M̄ -kú nā chiong bûn-bêng lâng kap iá-bân lâng lâi pí-kàu, si̍t-chāi sī ū thian-ian ê cheng-chha. Tē-it iá-bân lâng bān-sū to lóng sī iōng i ê khùi-la̍t chò kang; bûn-bêng lâng kui-ē to sī ēng ki-khì . Iá-bân lâng beh kiâⁿ lō͘ sī ēng kha; choh-chhân , choh-hn̂g , chò-saⁿ, chò-kang to lóng sī ti̍t-chiap ēng kha ēng chhiú ê khùi-la̍t.
|
現今ê 文明卻iáu bē 進到極坎。所以人iáu 著受物ê 管轄，束縛真濟。M̄-kú 若將文明人佮野蠻人來比較，實在是有天淵ê 增差。第1、野蠻人萬事都攏是用伊ê 氣力做工；文明人歸個都是用機器。野蠻人beh 行路是用腳，做田、做園、做衫、做工都攏是直接用腳用手ê 氣力。 |
|
Bûn-bêng lâng chiū m̄-sī; jú bûn-bêng jú gâu ēng ki-khì. In kiâⁿ lō͘ sī ēng hóe-chhia, chū-tōng-chhia á-sī tiān-chhia. Choh-sit ū choh-sit ê ki-khì, chò-saⁿ ū chò-saⁿ ê ki-khì; chò-kang , chit-pò͘ iā-sī ū ki-khì, siá-jī iā-sī ēng ki-khì; sàu chhù-lāi iā-sī ki-khì, chú-pn̄g , sé-saⁿ , mā-sī ēng ki-khì; joa̍h-thiⁿ beh ia̍t-hong ê sî iā-sī iōng ki-khì lah.
|
文明人就m̄是；愈文明愈gâu 用機器。In 行路是用火車、自動車抑是電車。做穡有做穡ê 機器，做衫有做衫ê 機器；做工，織布也是有機器，寫字也是用機器，掃厝內也是機器，煮飯、洗衫，mā 是用機器；熱天beh ia̍t 風ê 時也是用機器--lah。 |
|
Taⁿ hiān-sî ê bûn-bêng lâng i nā-sī siūⁿ ài chiūⁿ-thiⁿ , iā í-keng ū chiūⁿ-thiⁿ ê ki-khì; beh chǹg-tē iā ū chǹg-tē ê ki-khì; beh kiâⁿ chúi-bīn iā ū chúi-bīn ê ki-khì; beh kiâⁿ chúi-té kap hî, hê, chúi-chur, cháu sio-lia̍h iā to lóng ū hoat-tō͘. I nā ài, sui-jiân sī keh soaⁿ keh hái tī chhian-lí gōa ê hn̄g, i iā ē thang sûi-piān kap lâng chhin-chhiūⁿ tùi-bīn kóng-ōe gī-lūn tāi-chì. Kóng , 『Jîn ûi bān-bu̍t chi lêng;』lâng sī bān-hāng-mi̍h ê thâu. Chiàu án-ni khòaⁿ , hiān-kim ê bûn-bêng lâng í-keng teh-beh kàu tī-hia. Hiān-sî ê bûn-bêng lâng , tī-sî beh thàu-hong, tī-sî beh lo̍h-hō͘ , in lóng ē tāi-seng chai, iā ū hoat-tō͘ thang siám-pī. M̄-nā án-ni , nā-sī sió-sió ê hong-hō͘ iā-sī í-keng kiò ē lâi, khah tōa ê chiū bô hoat-tit. Bûn-bêng lâng thang kóng sī lóng bô siū mi̍h sok-pa̍k.
|
今現時ê 文明人伊若是想ài 上天，也已經有上天ê 機器；beh 鑽地也有鑽地ê 機器；beh 行水面也有水面ê 機器；beh 行水底佮魚、蝦、水卒，走相掠也都攏有法度。伊若ài,雖然是隔山隔海tī 千里外ê 遠，伊也會thang 隨便佮人親像對面講話議論事誌。講「人為萬物之靈」；人是萬項物ê 頭。照án-ni 看，現今ê 文明人已經teh-beh 到tī-hia。現時ê 文明人，tī 時beh 透風，tī 時beh 落雨，in 攏會第先知，也有法度thang 閃避。M̄-nā án-ni，若是小小ê 風雨也是已經叫會來，較大--ê 就無法--tit。文明人thang 講是攏無受物束縛。 |
|
4. Khòaⁿ sī kap lâng ha̍p á-sī kap lâng khui
|
4. 看是佮人合抑是佮人開？ |
|
Hun-piat bûn-bêng kap iá-bân ê tē-saⁿ tiám, tio̍h khòaⁿ hit ê lâng tùi siā-hōe chèng-lâng ê chûn-sim sī sím-mi̍h khoán ; khòaⁿ i kiat-kio̍k sī li̍p-ì kap lâng kap siā-hōe ha̍p chò chi̍t-thé teh oa̍h, á-sī chú-ì kap lâng lī-khui; khòaⁿ lâng kap siā-hōe chò i beh tō͘ chi̍t-sì lâng ê kiô á-sī koáiⁿ-á ê khoán , sī chi̍t-sî ê i-óa , kàu nā bô lō͘-ēng chiū hiat-ka̍k khòaⁿ bô tio̍h.
|
分別文明佮野蠻ê 第3點，著看hit 個人對社會眾人ê 存心是甚物款？看伊結局是立意佮人、佮社會合做一體teh 活，抑是主意佮人離開；看人佮社會做伊beh 度一世人ê 橋抑是枴仔 ê 款，是一時ê 依倚，到若無路用就hiat-ka̍k 看無著。 |
|
Tī tē-saⁿ hāng í-keng ū kóng-bêng kap lâng ê koan-hē ū saⁿ chéng. Tē-it chéng 『Lí sī lí , góa sī góa.』tē-jī chéng , 『Góa sī góa, lí iā sī góa.』, tē-saⁿ chéng , 『Lí sī lí , góa iā sī lí .』 Chit saⁿ chéng-lūi ê tiong-kan, tē-it, tē-jī to lóng sī iá-bân ê koan-hē. Tē-saⁿ chéng khí-thâu chiah sī bûn-bêng ê kiat-ha̍p. Só͘-í bûn-bêng lâng sī chin hô-pêng ; nā bô pōe tō-lí tiāⁿ-tio̍h kap lâng bô kì-kàu, chóng-sī ūi-tio̍h chèng-lâng choân siā-hōe ê hoat-ta̍t chìn-pō͘ , hoaⁿ-hí chiong i ê it-chhè chò hi-seng, chiong i ê oa̍h-miā koàn-chù tī hit lāi-té.
|
Tī 第3項已經有講明佮人ê 關係有3種。第1種「你是你，我是我」，第2種「我是我，你也是我」；第3種「你是你，我也是你」。這3種類ê 中間，第1、第2都攏是野蠻ê 關係。第3種起頭才是文明ê 結合。所以文明人是真和平；若無背道理定著佮人無計較，總是為著眾人全社會ê 發達進步，歡喜將伊ê 一切做犧牲，將伊ê 活命貫注tī hit內底。 |
|
Tāi-khài lâng kok-kok ū te̍k-pia̍t ê sèng-chit. Sè-kan sī bô cha̍p-chn̂g ê lâng. Sio̍k-gú kóng, 『Lám-lám bé iā ū chi̍t-pō͘-that,』Iū-koh kóng, 『Phang-hoe bē âng , âng-hoe bē phang.』Chhin-chhiūⁿ án-ni , lâng kok-kok iú só͘ tiông , iú só͘ toán. Só͘-í chò lâng nā kap lâng ē hô, gâu kap lâng ha̍p khùi-la̍t , tek-khak chē-chē ū saⁿ pó͘-ek, ū saⁿ pang-chān ê só͘-chāi. Chit-khoán lâng chò-hóe kiat-chiâⁿ ê siā-hōe , tek-khak ē gím -siōng thiam-hoe; hó koh thiⁿ hó, ti̍t ut5…t bûn-bêng ti̍t-ti̍t chìn-pō͘.
|
大概人個個有特別ê 性質。世間是無十全ê 人。俗語講「Lám-lám馬也有一步踢」，又koh 講「芳花bē 紅，紅花bē 芳」。親像án-ni，人各各有所長、有所短。所以做人若佮人會和，gâu 佮人合氣力，的確濟濟有相補益、有相幫贊ê 所在。這款人做夥結成ê 社會，的確ē 錦上添花；好koh 添好，直直文明、直直進步。 |
|
Kóng chi̍t kù khah si̍t-chāi ê ōe, chiū lán tāi-ke lâi kóng . Lán tāi-ke ê ha̍k-būn chin bô; i-tī phòa-peⁿ ê hoat-tō͘ , lán lóng chin-chē m̄-chai; tiān-teng tiān-ōe sī cháiⁿ-iūⁿ siat, lán iā bē hiáu; hóe-chhia lán to teh chē, chóng-sī m̄-sī lán chhòng-siat- -ê; hóe-chhâ lán to teh ēng, chóng-sī m̄-sī lán hoat-bêng- -ê. Che to lóng sī Gōa-kok-lâng , Se-iûⁿ-lâng hoat-bêng- -ê, lán sī tùi in the̍h lâi iōng. Chóng-sī lán iáu-kú ē-hiáu beh tùi in o̍h; lán bô chip-koat, lán khéng chiap-kīn in, khéng kap in kau-pôe, ia̍h in kèng-jiân ia̍h bô khǹg-pō͘, só͘-í lán chiah ē thang kap in pêⁿ-pêⁿ hióng-siū chin tōa ê hok-khì. Kan-ta sī kiàn-siàu, lán bô ū sím-mi̍h bó- -ê thang hō͘ in o̍h thang lī-ek in, put-kò chiong lán tām-po̍h ê chhut-sán, chiū-sī tê kap chiuⁿ-ló, kap in kau-ōaⁿ chò in ê lō͘-iōng.
|
講一句較實在ê 話，就咱逐家來講，咱逐家ê 學問真無：醫治破病ê 法度，咱攏真濟m̄知；電燈、電話是怎樣設？咱也bē 曉；火車咱都teh 坐，總是m̄是咱創設--ê;火柴咱都teh 用，總--是m̄是咱發明--ê。Che都攏是外國人、西洋人發明--ê,咱是tùi in 提來用。總是咱iáu-kú 會曉beh tùi in 學；咱無執訣，咱肯接近in，肯佮in 交陪，亦in 竟然亦無囥步，所以咱才會thang 佮in 平平享受真大ê 福氣。Kan-ta見笑，咱無有甚物好--ê thang hō͘ in學、thang利益--in，不過將咱淡薄ê 出產，就是茶佮樟腦，佮in 交換做in ê 路用。 |
|
Soaⁿ-lāi lâng kap lán chiū bô siāng , in m̄-khéng kap lâng kau-pôe , bô kap gōa ūi chiap-chhiok, só͘-í in khah-kú to bē chìn-pō͘, put-sî to sī hit-hō khoán-sit. In nā ài chìn-pō͘ , taⁿ tek-khak tio̍h kín-kín khui in ê sim-koaⁿ, bo̍h-tit khòaⁿ lâng chò siû-te̍k, hoaⁿ-hí kap lâng ha̍p-sim jīn chò hiaⁿ-tī chí-mōe ; nā-sī ūi-tio̍h chin-lí kap chèng-lâng ê chìn-pō͘, liân i ê sèⁿ-miā iā tio̍h hoaⁿ-hí hiàm kap chèng-lâng kong-ke.
|
山內人佮咱就無像，in m̄肯佮人交陪，無佮外位接觸，所以 in 較久都bē 進步，不時都是hit 號款式。In 若ài 進步，今的確著緊緊開in ê 心肝，莫得看人做仇敵，歡喜佮人合心認做兄弟姊妹；若是為著真理佮眾人ê 進步，連伊ê 生命也著歡喜獻佮眾人公家。 |
|
Chóng-sī iá-bân ê lâng phiah-phìⁿ sī chin ko͘-ta̍k, in pún-lâi ê chûn-sim sī khòaⁿ lâng chò tùi-te̍k khoàn-thāi, siat-sú sī kiò i poe̍h chi̍t-ki thâu-mn̂g khí-lâi lē-ek lâng, i iā-sī m̄-khéng . I sī chhin-chhiūⁿ gû-pi. ū-ji̍p bô chhut ê kha-siàu; bān-sū to lóng tùi ka-tī ê lī-ek seng la̍k-tiâu , put-sî to sī phāu hit chéng 『ji̍t-thâu chhiah-iāⁿ-iāⁿ , sûi-lâng kò͘ sèⁿ-miā』ê sim-tn̂g . Só͘-í iá-bân lâng só͘ cho͘-chit ê siā-hōe , nā m̄-sī put-sî ū sio-phah sio-thâi, chiū-sī sòaⁿ-phóng-phóng , lóng bô liân-lo̍k . Nā-sī bûn-bêng lâng chiū-sī khòaⁿ siā-hōe choân-thé ê chìn-pō͘ chò ka-tī ê chìn-pō͘. In ê siā-hōe phì-lūn chò seng-khu, in kok-lâng chiū chhin-chhiūⁿ seng-khu ê kok pō͘-hūn, lóng ū chhin-bi̍t ê koan-hē. Chāi bûn-bêng ê siā-hōe , chi̍t ê lâng nā ū hó ê keng-giām, hó ê ì-kiàn, chiū thoân hō͘ chèng-lâng chai, hō͘ chèng-lâng chiàu i ê khoán khì chò. Nā ū hó ê hoat-bêng , chhòng-siat hó ê mi̍h-kiāⁿ chiū kà chèng-lâng , kap chèng-lâng chòe-hóe iōng . Chhin-chhiūⁿ chit-khoán , chêng ê lâng só͘ bat só͘ tit-tio̍h- -ê, lóng hiàn hō͘ āu-tāi lâng kong-ke tet, só͘-í āu-tāi ê lâng tit-tio̍h chêng-tāi ê só͘ tit chò ki-chhó͘ , ē thang chū-chāi chhòng-siat sin ê mi̍h, koh-chài ke-thiⁿ khah koân khah chhim ê ha̍k-būn, hō͘ āu-tāi ê lâng khah chìn-pō͘. Iá-bân lâng chiū bô chit-khoán , in-ūi i ê chú-ì sī kap lâng khui, bô kap lâng ha̍p; ka-tī keng-giām , ka-tī bat; ka-tī keng-êng chhòng-siat, ka-tī hióng-siū; bô thoân hō͘ chèng-lâng, bô kap chèng-lâng pun; só͘-í i nā sí , i ê tāi-chì kap i pêⁿ-pêⁿ siau bô- -khì, Kò-kò nā lóng sī án-ni , kiat-kio̍k āu-lâi ê lâng kiám m̄-sī lóng tio̍h têng-sin phah-khí mah? Chit-khoán siā-hōe éng-oán bē chìn-pō͘, chit-chéng lâng éng-oán bē chhiau-thoat; put-sî tio̍h chò gín-ná , tiāⁿ-tiāⁿ tio̍h chó iá-bân ê seng-oa̍h, che-sī chêng-lí só͘ eng-kai- -ê , sī chhian-kó͘ put-e̍k ê lí-lō͘ ! Siūⁿ khui bô siūⁿ ha̍p ê lâng lâi chò-chiâⁿ ê siā-hōe, tiāⁿ-tio̍h bô ū sím-mi̍h ha̍k-būn thang liû-thoân, iā bô sím-mi̍h kàu-hòa ê ki-koan tī-teh.
|
總是野蠻ê 人癖phìⁿ 是真孤獨，in 本來ê 存心是看人做對敵款待，設使是叫伊拔一支頭毛起來thang 利益人，伊也是m̄肯。伊是親像牛蜱，有入無出ê 腳色；萬事都攏tùi 家己ê 利益先la̍k-tiâu,不時都是抱hit 種「日頭赤焰焰，隨人顧生命」ê 心腸。所以野蠻人所組織ê 社會，若m̄是不時有相扑相thâi,就是散phóng-phóng,攏無連絡。若是文明人就是看社會全體ê 進步做家己ê 進步。In ê 社會譬論做身軀，in 各人就親像身軀ê 各部分，攏有親密ê 關係。在文明ê 社會，一個人若有好ê 經驗、好ê 意見，就傳hō͘ 眾人知，hō͘ 眾人照伊ê 款去做。若有好ê 發明，創設好ê 物件就教眾人，佮眾人做夥用。親像這款，前ê 人所bat 所得著--ê,攏獻hō͘ 後代人公家--得，所以後代ê 人得著前代ê 所得做基礎，會thang 自在創設新 ê 物，koh 再加添較懸、較深ê 學問，hō͘ 後來ê 人較進步。野蠻人就無這款，因為伊ê 主意是佮人開，無佮人合；家己經驗家己bat；家己經營創設，家己享受；無傳hō͘ 眾人，無佮眾人分；所以伊若死，伊ê 事誌佮伊平平消無--去，個個若攏是án-ni，結局後來ê 人敢 m̄是攏著重新扑起--mah？這款社會永遠bē 進步，這種人永遠bē 超脫；不時著做囡仔，定定著做野蠻ê 生活，che 是情理所應該--ê,是千古不移ê 理路！想開無想合ê人來做成ê 社會，定著無有甚物學問thang 流傳，也無甚物教化ê 機關tī--teh。 |
|
Lí khóaⁿ , hiān-sî chāi Sè-kái só͘ -ū ê ha̍k-būn , só͘-ū ê bûn-bêng , lóng sī chi̍p-ha̍p choân sè-kài ê gâu-lâng ê la̍t lâi chhòng chiâⁿ- -ê. Put-lūn sím-mi̍h pō͘-hūn ê tāi-chì , nā-sī ū hó-ê , tiāⁿ-tio̍h sī ha̍p chèng-lâng ê la̍t lâi chhòng-chiū, tek-khak m̄-sī chi̍t lâng só͘ chò ē kàu. Sio̍k-gú kóng, 『It hô bān-sū sêng.』Lâng nā jú gâu kap lâng ha̍p , chèng-lâng ê sim-koaⁿ nā bô-hia̍p ē tit kàu, sè-kan bān-hāng bô ū chò bē-thang lâi- -ê lah! Hô-hia̍p sī chòe iàu-kín, hô-hia̍p sī bān-hāng bûn-bêng , bān-hāng hok-khì ê kin-goân.
|
你看，現時在世界所有ê 學問，所有ê 文明，攏是集合全世界ê gâu 人ê 力來創成--ê。不論甚物部分ê 事誌，若是有好--ê,定著是合眾人ê 力來創就，的確m̄是一人所做會到。俗語講「一和萬事成」。人若愈gâu 佮人合，眾人ê 心肝若和協會-tit到，世間萬項無有做bē-thang來--ê lah！和協是最要緊，和協是萬項文明，萬項福氣ê 根源。 |
