Cha̍p-hāng koán-kiàn_01
|
十項管見_01 |
| Chhòa Pôe-hóe |
蔡培火 |
|
Thâu-sū
|
頭序 |
|
Chāi Tâi-oân tó-lāi, ha̍k-būn sī hùi-thûi chin kú lah! Chū chin-chiàⁿ kú ê í-chêng, ha̍k-būn sī kan-ta kúi-ê tha̍k-chheh-lâng teh bat; í-gōa tōa-pō͘-hūn ê lâng, chiū-sī chòe seng-lí ê, choh-sit ê, iā-sī chòe-kang ê, it-chhe kap ha̍k-būn sī chha-put-to lóng bô koan-hē. Koh-chài hiah-ê tha̍k-chheh-lâng só͘ tha̍k só͘ bat ê, lóng sī kúi-pah nî-chêng iā-sī kúi-chheng nî-chêng ê jîn só͘ gián-kiù ê kū chô-phek; khah chē sī lóng bōe-thang ha̍h sî-sè. Chiông-tiong khoah iā-sī ū hit-hō put-sî to-si chin, káu to̍h-lo̍h to-sī ōe ha̍h-ēng ê hó ha̍k-būn; chóng-sī hō͘ hiah-ê tha̍k-chheh-lâng chhau-pôaⁿ liáu í-keng lāu-lāu bô mê-kak.
|
在這台灣島內，學問是廢頹真久--lah！自真正久ê 以前，學問是kan-ta 幾個讀冊人teh bat；以外大部份ê 人，就是做生理--ê;做穡--ê,抑是做工--ê,一切佮學問是差不多攏無關係。Koh 再hiah-e 讀冊人所讀所bat--ê,攏是幾百年抑是幾千年前ê 人所研究ê 舊糟粕 ；較濟是攏bōe-thang 合時勢。從中卻也是有hit 號不時都是真，到佗落都是會合用ê 好學問；總--是hō͘ hiah-e 5讀冊人抄盤了已經老老無mê-kak。 |
|
Goân-lâi ha̍k-būn sī tùi chē-chē lâng ê keng-giām, chē-chē lâng ê sim-su lâi cho͘-chit kiat-sêng ê. Kóng chi̍t kù khah bêng, ha̍k-būn chiū-sī beh chhán-bêng sū-bu̍t ê chin-ké, hó-pháiⁿ, súi-bái ê koan-hē, chèng-lâng hia̍p-le̍k só͘ chò-sêng ê; thang kóng sī chèng-lâng kong-ke ê châi-sán. Só͘-í ha̍k-būn sī lâng-lâng to lóng tio̍h-ài ū. Lâng ê thâu-náu bô ha̍k-būn, pí pa̍k-tó͘ bô chia̍h-mi̍h sī khah chhám. Tâi-oân ê ha̍k-būn hùi-thûi kàu chhin-chhiūⁿ kin-ná-ji̍t chit-ê khoán; m̄-bián kóng kàu ē-hiáu siá-phoe kì-siàu ê lâng, chi̍t-chng chóng khêng m̄-chai ū kúi lâng?
|
原來學問是tùi 濟濟人ê 經驗，濟濟人ê 心思來組織結成--ê。講一句較明，學問就是beh 闡明事物ê 真假、好歹、súi-bái ê 關係，眾人協力所做成--ê;thang 講是眾人公家ê 財產。所以學問是人人都 攏著ài 有。人ê 頭腦無學問，比腹肚無食物是較慘。台灣ê 學問廢頹到親像今仔日這個款；m̄免講到甚物學問；kan-ta bat 字會曉寫批記數ê 人，一庄社總khêng m̄知有幾人？ |
|
Chāi Tâi-oân tó-lāi, thang kóng ha̍k-būn ê ki-hng, í-keng sī liân-sòa chin kú chin kú lah! Chèng-lâng ê cheng-sîn í-keng sī iau-gō͘ kàu ke̍k-khám.
|
在這台灣島內，thang 講學問ê飢荒，已經是連續真久真久--lah！眾人ê 精神已經是枵餓到極坎。 |
|
Thâu-sū
|
頭序 |
|
Tâi-oân chū kui Ji̍t-pún Tè-kok í-lâi, kok só͘-chāi ha̍k-hāu siat-pī, thang kóng sī ke chin chéng-chê; chóng-sī ōe thang khì chiah-ê ha̍k-hāu tha̍k ê lâng, sī bô jōa chē; koh-chài chiah-ê iū to lóng sī siàu-liân gín-ná tha̍k sêng-khì, chiah beh lâi kiù Tâi-oân siā-hōe ê kín-kip, che-sī bān-bān lân-tit ōe-thang kàu. Nā-sī án-ni, beh hō͘ Tâi-oân ê ha̍k-būn khah kín heng, beh hō͘ Tâi-oân-lâng ê thâu-náu khah kín pá-tīⁿ, káⁿ m̄-sī tio̍h kín-kín koh chhōe pa̍t-tiâu lō͘ lâi kiâⁿ? Chiàu góa kap kúi-ê tông-chì ê lâng só͘ khòaⁿ, chiū-sī ēng Lô-má-jī lâi siá-chheh, ìn cha̍p-chì, iā-sī ìn sin-bûn, chit-tiâu sī chòe-kīn, chòe-khoài kiâⁿê lō͘. Koan-hē chit-chân tī tē-jī-hāng ū lūn khah siông-sè. Chhiáⁿ tāi-ke chiah tùi hia koh chhim-chhim siūⁿ chi̍t-ē khoaⁿ.
|
台灣自歸日本帝國以來，各所在學校設備，thang 講是加真整齊；總--是會thang 去chiah-e 學校讀ê 人，是無偌濟；koh 再chiah-e 又都攏是少年囡仔讀成器，才beh 來救台灣社會ê 緊急，這是慢慢難得thang 等候，又koh 是慢慢難得會thang 到。若是án-ni，beh hō͘ 台灣ê 學問較緊興，beh hō͘ 台灣人ê 頭腦較緊飽tīⁿ，敢 m̄是著緊緊koh chhōe 別條路來行？照我佮幾個同志ê 人所看，就是用羅馬字來寫冊、印雜誌，抑是印新聞，這條是最近、最快行ê 路。關係這層tī 第2項有論較詳細。請逐家才tùi hia koh 深深想一--下--看。 |
|
Iah góa só͘ siá chit-pún chheh, góa khiok m̄-káⁿ kóng, ēng chit-pún beh lâi ke-thiⁿ tāi-ke jōa chē ê ha̍k-būn, put-kò sī thò͘-luō góa ê gû-kiàn ê chi̍t pō͘-hūn, têng-lia̍t tī chèng hiaⁿ-tī chí-bē ê bīn-chêng, lâi kap tāi-ke chham-siông khòaⁿ, ài hō͘ Tâi-oân khah hoat-ta̍t, beh hō͘ lán ê tông-pau khah ǹg-siōng, lán tio̍h cháiⁿ-iūⁿ siūⁿ, cháiⁿ-iuⁿ& chò? Iah lán chiông-lâi ê só͘-siūⁿ só͘-chò, káⁿ m̄-sī ū chhò-gō͘ ê tiàm tī-teh? Góa sī chiong góa só͘-ū kám-kak tio̍h, koh-chài sī siōng tē-it ài tāi-seng kap tông-pau chham-siông chim-chiok ê tāi-chì, hun-chò cha̍p-ê tôe-ba̍k siá tī chia.
|
亦我所寫這本冊，我卻m̄敢講，用這本beh 來加添逐家偌濟ê 學問，不過是吐露我ê 愚見ê 一部分，陳列tī 眾兄弟姊妹ê 面前，來佮逐家參詳看，愛hō͘ 台灣較發達、beh hō͘ 咱ê 同胞較向上，咱著怎樣想、怎樣做？亦咱從來ê 所想所做，敢m̄是有錯誤ê 點tī--teh？我是將我所有感覺--著，koh 再是上第一ài tāi先佮同胞參詳斟酌ê事誌，分做10個題目寫tī-chia。 |
|
Lia̍t-ūi, tī chit-ê lāi-bīn, góa ê só͘ siūⁿ ū chhò-gō͘ ê tiàm, tān-sī tāi-ke bo̍k-tit kan-ta khòaⁿ, pàng hō͘ i kòe-khì, khéng thè góa chí-tiàm tèng-chèng hō͘ i bêng-pe̍k, sì-chiàⁿ, chiū-sī góa chòe kám-siā ê só͘-hāi.
|
列位，tī 這個內面，我ê 所想有錯誤ê 點，但是逐家莫得kan-ta 看，放hō͘ 伊過--去，肯替我指點訂正hō͘ 伊明白、四正，就是我最感謝ê 所在。 |
|
Chit-pún chheh sui-jiân sī sió-sió, chū Tāi-chèng cha̍p-jī nî cha̍p goeh7-chhoe siá-khí, tú-tú sī siá chi̍t-nî kú chiah sêng. Chi̍t hāng, sī góa siông chhut-gōa; koh chi̍t hāng, sī in-ūi kū-nî cha̍p-jī goe̍h cha̍p-lak ji̍t hō͘ lâng lia̍h kh3i koaiⁿ-kaⁿ la̍k-cha̍p-gō͘ ji̍t, í-āu koh ūi-tio̍h chit-chân sū chhiau-chhe̍k, chió-chió ū kang thang gia̍h-pit, só͘-í beh siá chi̍t-hāng ê gī-lūn, tī hit-ê tiong-kan tioh hioh-khùn kúi-nā pái. Koh-chài chi̍t=pái ê hioh-khùn, ū-sî beh kàu chiâⁿ goe̍h-ji̍t, tì-kàu hō͘ góa ê sim-su lóng khah bē koàn-chhoàn, só͘ siá ê chē-chē bē-thang chiàu ì-sù, góa ka-tī bô móa-chiok ê só͘-chāi sī bē-chió. Chhiáⁿ tāi-ke chit-tiám thé-tiap góa.
|
這本冊雖然是小小，自大正12年10月初寫起，抵抵是寫一年久才成。一項，是我常出外；koh 一項，是因為舊年12月16日hō͘ 人掠去關監65日，以後koh 為著這層事chhiau-chhe̍k ，少少有工thang 舉筆，所以beh 寫一項ê 議論，tī hit個中間著歇睏幾若擺。Koh 再一擺ê 歇睏，有時beh 到誠月日，致到hō͘我ê 心思攏較未貫串，所寫--ê 濟濟bē-thang 照意思，我家己無滿足ê 所在是bē 少。請逐家這點體貼--我。 |
|
Iáu ū chi̍t-hāng, ǹg-bāng tāi-ke goân-chêng, chiū-sī góa ê khiuⁿ-kháu put-chí loān-cha̍p bô-sûn. Kiaⁿ-kìⁿ tāi-ke khòaⁿ laiú bē chheng-chhó͘. Góa sī tī Pak-káng chhut-sì, tùi cha̍p-poeh hòe ê nî-thâu chiū lī-khui hia, í-āu sì-kòe khì. Tùi án-ni, góa ê khiuⁿ-kháu soah pìⁿ-chiâⁿ chit-chióng m̄-chiâⁿ Chiong koh iā m̄-chiâⁿ Choân ê kháu-khì. Góa khiok ū pài-thok khah koàn-sì Ē-mn̂g-im ê lâng tàu chim-chiok, í-keng ū kái-ōaⁿ chin chē khì; chóng-sī bô tú-hó ê só͘-chāi tek-khak sī iáu chin chē. Taⁿ, siⁿ-sêng to-sī án-ni, iā to bô hoat-tō͘, goān tāi-ke jín-nāi khaòⁿ chiū-sī.
|
Iáu 有一項，向望逐家原情，就是我ê 腔口不止亂雜無純。驚見逐家看了bē 清楚。我是tī 北港出世，tùi 18歲 ê 年頭就離開hia，以後四界--去。Tùi án-ni，我ê 腔口煞變成這種m̄成漳koh也m̄成泉ê 口氣。我卻有拜託較慣勢廈門音ê 人鬥斟酌，已經有改換真濟--去；總--是無抵好ê 所在的確是iáu真濟。今，生成都是án-ni，也都無法度，願逐家忍耐看就是。 |
|
Tāi-chèng cha̍p-saⁿ nî cha̍p goe̍h jī-poeh ji̍t, chiū-sī Tī-an Kéng-chhat-hoat Ûi-hoán Sū-kiāⁿ, tē-jī hôe kong-phòaⁿ phòaⁿ-koat chêng chi̍t-ji̍t.
|
大正13年10月28日，就是治安警察法違反事件，第2回公判判決前一日。 |
|
Chhòa Pôe-hóe siá.
|
蔡培火寫。 |
|
Tē it hāng
|
第一項 |
|
Góa só͘ khòaⁿ ê Tâi-oân
|
我所看 ê 台灣 |
|
1. Súi- -ah!hó- -ah! Lán Tâi-oân
|
1. Súi--ah！好--ah！咱台灣！ |
|
Ò - -ah! Tâi-oân , Se-iûⁿ-lâng o-ló lí súi , chheng-ho͘ lí kiò-chò Bí-lē-tó (Formosa), lí sit-chāi chiok-gia̍h ē kham-tit. Iáu -kú lí láu-si̍t sī chin khoài-lo̍k ê só͘ -chāi , kàu-gia̍h ē-tit hō͘ lâng sì-sioh pàng bē-lī . Ò - -ah! Tâi-oân , koh-chài lí kiám m̄-sī goán ê iô-nâ-tē , hō͘ goán ê sin koân kut-bah pûi-tōa ê hiuⁿ-lí mah?Goán ê sim sit-chāi chi̍t-khek-kú to oh-tit tùi lí lâi lī-khui.
|
Ò--ah！台灣，西洋人o-ló 你súi,稱呼你叫做美麗島（Formosa），你實在足額會堪--tit。Iáu-kú 你老實是真快樂ê 所在，夠額會得hō͘ 人愛惜放bē 離。Ò--ah！台灣，koh 再你敢 m̄是阮ê 搖籃地，hō͘阮ê 身懸骨肉肥大ê 鄉里--mah？阮ê 心實在一刻久都難得tùi 你來離開。 |
|
Gōa-kok-lâng o-ló lán ê Tâi-oân siù-lē ; ū-iáⁿ,láu-si̍t bô chhò-gō͘ . Lán Tâi-oân ê soaⁿ ke̍k hiông chòng , ke̍k ū piàn-hòa , koh-chài sī ke̍k chhong-chhùi , ke̍k chhéⁿ-ba̍k , sî-siông ū gîn-sek ê hun ,chāi hiah ê chheⁿ-leng-leng ê soaⁿ-chiam ê tiong-kan teh kún teh giâ . Só͘-í chē-chûn tùi hái tiong-ng hn̄g-hn̄g khòaⁿ , tek-khak sī hui-siông súi . M̄-nā án-ni , chiū-sī tùi kīn-kīn khòaⁿ , Tâi-oân thâu kàu bóe put-lūn tó-lo̍h chi̍t só͘-chāi , chhiū-ba̍k put-sî chheⁿ-chhùi , hoe chháu put-sî iām-sēng ; ū kî-khá ê bóe-ia̍h tī hit tiong-kan teh bú , hó-siaⁿ ê thâng-thōa chiáu-chiah teh thî teh chhiùⁿ , oán-jiân sī chi̍t ê tōa kong-hn̂g . Lán Tâi-oân , sī chāi Thài-pêng-iûⁿ ê lāi-té , chi̍t-ê m̄-tōa m̄-sè ê tó-sū , thang kóng sī hái-gōa ê sian-kéng . I ê sì-bīn to sī tōa-hái ê chúi pau-pau- -teh, pa̍t-tah ê sio̍k-tîn to eng-ia oh-tit kàu .
|
外國人o-ló 咱ê 台灣秀麗；有影，老實無錯誤。咱台灣ê 山極雄壯、極有變化，koh 再是極蒼翠、極醒目。時常有銀色ê 雲，在hiah-ê 青leng-leng ê 山尖ê 中間teh 滾、teh舉。所以坐船tùi 海中央遠遠看，的確是非常súi。M̄-nā án-ni，就是tùi 近近看，台灣頭到尾不論佗落一所在，樹木不時青翠、花草不時豔盛；有奇巧ê 尾亦tī hit中間teh 舞、好聲ê 蟲豸 鳥隻teh 啼、teh 唱，宛然是一個大公園。咱台灣，是在太平洋ê 內底，一個m̄大m̄細ê 島嶼，thang 講是海外ê 仙景。伊ê 四面都是大海ê 水包包--teh，別tah ê 俗塵都eng-ia 難得到。 |
|
I ê soaⁿ-chiam si̍t-chāi sī koân koh tōa , sè-kài ê hong-hō͘ to chhoe ak oh-tit tio̍h . Koh-chài khì-hāu sī chin un-hô , joa̍h-thiⁿ bô hō͘ lán tio̍h chhin-chhiūⁿ Lân-iûⁿ ê lâng put-sî ài lâm-chúi , kôaⁿ-thiⁿ iā bô kiò lán chhin-chhiūⁿ pak-hng ê lâng put-sî tio̍h àⁿ hóe-lô͘ ;hō͘ lán ê seng-khu chin khin , iū-koh hō͘ lán ê sim-koaⁿ chin chió khiàm-khoeh . Lán Tâi-oân ê tē khoah-tōa bô chhin-chhiūⁿ Tiong-kok , Ìn-tō͘ hit khoán , m̄ iông-ún soaⁿ-khîm iá-siù ê pháu-cháu ; chóng-sī sió-sè iā chiok-gia̍h ē thang iông-ún kúi-nā pah-bān lâng , iū-koh tē-thó͘ kiám m̄-sī chin pûi , chhut-sán kiám m̄-sī chin hong-hù mah ? Lán ê soaⁿ-lāi ū tōa-châng chhiū chhò bē-liáu , ū chiuⁿ-ló sī sè-kài só͘ hi-hán ê , ū n̂g-kim , iā ū chio̍h-thòaⁿ . Ia̍h sì-ûi ê hái-lāi ū chhut hî , hê , bô hān-liōng ; keng-hî (hái-ang) sī chhin-chhiūⁿ chhù hiah tōa ; iâm iū sī taⁿ bē -liáu . Nā kóng kàu pêⁿ-tē , chhân- -ni̍h ū siang-tang thang siu , hn̂g - -ni̍h kam-chià kap chéng-chéng ê cha̍p-kok put-sî to siu bē chīn , koh uch5ai lán ê o͘-liông-tê kiám m̄-sī chin phang mah ? Âi- - ah! Lán Tân-oân si̍t-chāi sī chi̍t ê thian-seng chū-jiân ê tōa kim-khò͘ ! Âi- - ah ! Tâi-oân chin-chiàⁿ sī bí-lē ê tó-sū , chin-chiàⁿ sī pêng-hô ê hiuⁿ-lí , si̍t-chāi sī bô ū khiàm-khoeh ê an-lo̍k kok! Góa ē thang phì-jū chi̍t-kú kóng , 『Tâi-oân sī ná chi̍t-sian liân-hoe pó-chō-téng ê Koan-sè-im. 』
|
伊ê 山尖實在是懸koh 大，世界ê 風雨都吹ak 難得著。Koh 再氣候是真溫和，熱天無雨咱著親像南洋ê 人不時愛淋水，寒天也無叫咱親像北方ê 人不時著àⁿ 火爐；hō͘ 咱ê 身軀真輕，又koh hō͘ 咱ê 心肝真少欠缺。咱台灣ê 地闊大，無親像中國、印度hit款，m̄容允山禽野獸ê 跑走；總--是小、細也足額會thang 容允幾若百萬人，又koh 地塗敢 m̄是真肥、出產敢 m̄是真豐富--mah？咱ê 山內有大欉樹剉bē了，有樟腦是世界所稀罕--ê,有黃金，也有石炭。亦四圍ê 海內有出魚、蝦，無限量；鯨魚是親像厝hiah大；鹽又是擔bē了。若講到平地，田--ni̍h 有雙冬通收、園--ni̍h甘蔗佮種種ê 雜穀不時都收bē 盡，koh 再咱ê 烏龍茶敢 m̄是真芳--mah？Âi--ah！咱台灣實在是一個天生自然ê 大金庫！Âi--ah！台灣真正是美麗ê 島嶼、真正是平和ê 鄉里、實在是無有欠缺ê 安樂國！我會thang 譬喻一句講：「台灣是若一仙蓮花寶座頂ê 觀世音。」 |
|
2. Tùi tē-lí lâi kóng , oán-jiân chi̍t ê sió Tang-iûⁿ
|
2. 對地理來講，宛然一個小東洋。 |
|
Sè-kài ê tē-bīn , hun-koah chò saⁿ khoán ; chi̍t- khoán kiò-chò jia̍t-tài-tē , chi̍t-khoán un-tài-tē , koh chi̍t-khoán chiū-sī hân-tài-tē . Lán lâng só͘ khiā-khí ê tē-bīn , khòaⁿ-kìⁿ sī pêⁿ-pêⁿ , kî-si̍t m̄-sī pêⁿ- -ê , sī îⁿ- -ê . In-ūi tē sī îⁿ-îⁿ chhin-chhiūⁿ kiû , só͘-í lán só͘ khiā-khí chit-ê tē sī kiò-chò tē-kiû , lâng kap chháu-ba̍k cháu-siù chiū-sī tī tē-kiû ê bīn-téng teh oa̍h . Thang kóng tē-kiû sī chhin-chhiūⁿ chi̍t-lia̍p chin-chiàⁿ tōa ê hó͘-thâu-kam ; kam-phôe phòng-koân ê só͘-chāi chiū -sī soaⁿ , thap-lo̍h ê só͘-chāi chek-chúi chiū-sī hái ; ia̍h pòaⁿ-tō͘ ê só͘-chāi chiū-sī jia̍t-tài-tē , pòaⁿ-tō͘ kap thâu-bóe ê tiong-kan chiū-sī un-tài-tē , thâu kap bóe ê só͘-chāi chiū-sī hân-tài-tē . Jia̍t-tài-tē sī tē-it joa̍h , un-tài-tē khah sio-lō,hân-tài-tē chiū chin kôaⁿ .
|
世界ê 地面，分割做3款：一款叫做熱帶地，一款溫帶地，koh一款就是寒帶地。咱人所企起ê 地面，看見是平平，其實m̄是平--ê,是圓--ê。因為地是圓圓親像球，所以咱所企起這個地是叫做地球，人佮草木走獸就是tī 地球ê 面頂teh 活。Thang講地球是親像一粒真正大ê 虎頭柑；柑皮胖懸 ê 所在就是山，塌--落ê 所在積水就是海；亦半度ê 所在就是熱帶地，半度佮頭尾ê 中間就是溫帶地，頭佮尾ê 所在就是寒帶地。熱帶地是第一熱，溫帶地較燒lō,寒帶地就真寒。 |
|
Chiong tē-kiû phòa chò nn̄g-pêng , chi̍t-pêng sī kiò-chò Tang-iûⁿ , koh chi̍t-pêng sī kiò-chò Se-iûⁿ . Lán Tâi-oân sī tī Tang-iûⁿ ê lāi-bīn . Lán ê Tâi-oân iū tú sī tī jia̍t-tài-tē kap un-tài-tē ê kau-kài . Lán tó-lāi ê soaⁿ iū chin koân , só͘-í pêⁿ-tē sui-jiân sī joa̍h , jú chiūn sóaⁿ-téng chiū jú liâng jú léng . Nā-sī pa̍t só͘-chāi jpa̍h chiū-sī joa̍h , kôaⁿ chiū-sī kôaⁿ , lán Tâi-oân in-ūi sī téng-bīn só͘ kóng hit khoán ê tē-sè , só͘-í tâng chi̍t ê sî-chūn , ài joa̍h ê só͘-chāi ia̍h ū , ài un-loán ê só͘-chāi iā ū , ài liâng-léng ê só͘-chāi iā sī ū .
|
將地球kā 伊剖做兩爿，一爿是叫做東洋，koh 一爿是叫做西洋。咱台灣是tī 東洋ê 內面。咱ê 台灣又抵是tī 熱帶地佮溫帶地ê 交界。咱島內ê 山又真懸，所以平地雖然是熱，愈上山頂就愈涼、愈冷。若是別所在熱就是熱，寒就是寒，咱台灣因為是頂面所講hit款ê 地勢，所以同一個時陣，愛熱ê 所在亦有，愛溫暖ê 所在亦有，愛涼冷--ê 也是有。 |
|
Chiong-lâi soaⁿ-lāi hiah ê lâng , in-ūi lán nā khah thiàⁿ-thàng in , nā kap lán hô-hó bô saⁿ-hāi , ia̍h lán ê tì-sek châi-lêng khah hoat-ta̍t , khùi-la̍t khah chhiong-chiok ê sî , soaⁿ-lāi soaⁿ-téng it-chhè lóng khai-khún , tōa chhiū-nā tio̍h kā i khui , kim-gîn chio̍h-thòaⁿ chióng-chióng ê khòng-sán nā ū , chiū kā i ku̍t ; ē thang chai-chèng ê só͘-chāi chiū chai-chèng , bē- -ê chiū hō͘ i chò bo̍k-tiûⁿ chhī gû , chhī iûⁿ , chhī cheng-seⁿ . Chi̍t-bīn chiong chiah ê só͘ siu-sêng ê lī-ek lâi khui tōa-lō͘ , chō hóe-chhia tiān-chhia , á-sī siat chin ún-tàng ê hui-lêng -ki , hui-hêng-chûn , kau-thong hō͘ i tōa li-piān . Ia̍h koh chi̍t-bīn , kiàn-siat hiong-chhoan chhī-ke tī ke̍k hó kéng-tì , ke̍k chheng-liâng ê chó͘-chāi . Nā-sī án-ni , kiám m̄-sī kúi tiám-cheng , á-sī kúi hun-cheng ê tiong-kan ,chiū ē thang tī joa̍h ê só͘-chāi kiâⁿ kàu liâng- -ê , tī liâng- -ê kiâⁿ kàu kôaⁿ ê tē-hng mah ?
|
將來山內hiah-e 人，因為咱若較疼痛--in，若佮咱和好無相害，亦咱ê 智識、才能較發達，氣力較充足ê 時，山內、山頂一切攏開墾，大樹林著kā 伊開；金、銀、石炭種種ê 礦產若有，就kā 伊掘；會thang 栽種ê 所在就栽種，bē--ê 就hō͘ 伊做牧場飼牛、飼羊、飼精牲。一面將chiah-e 所收成ê 利益來開大路，造火車、電車，抑是設真允當ê 飛行機、飛行船，交通hō͘ 伊大利便。亦koh一面，建設鄉村、市街tī 極好景致，極清涼ê 所在。若是án-ni，敢 m̄是幾點鐘，抑是幾分鐘ê 中間，就會thang tī 熱ê 所在行到涼--ê,tī 涼--ê 行到寒ê 地方--mah？ |
|
Chhin-chhiūⁿ án-ni lâi kóng , chāi lán Tâi-oân kīn-kīn chi̍t utiap5-á-kú ê kang-hu , ài soaⁿ chiū ū soaⁿ , ài hái chiū ū hái , beh joa̍h chiū ū joa̍h ,kôaⁿ chiū ū kôaⁿ . Só͘-í thang kóng Tâi-oân sī chi̍t ê sió Tang-iûⁿ . Lán Tâi-oân ū chit-khoán thian-jiân ê hó-kéng ,hó khì-hāu , chiong-lâi nā-sī ēng-sim ke lâng ê kang-hu tōa-tōa lâi chéng-tùn , tek-khak ē chiâⁿ-chò Tang-iûⁿ ê tōa kong-hn̂g , hō͘ Tang-iûⁿ ê lâng chi̍p-óa lâi hióng-hok an-lo̍k .
|
親像án-ni來講，在咱台灣近近一tiap仔久ê 工夫，愛山就有山、愛海就海；beh 熱就有熱、寒就有寒。所以thang 講台灣是一個小東洋。咱台灣有這款天然ê 好景、好氣候，將來若是koh 用心加人ê 工夫大大來整頓，的確會成做東洋ê 大公園，hō͘ 東洋ê 人集倚來享福安樂。 |
|
3. Tùi lâng lâi kóng , sī chi̍t ê sió Sè-kài
|
3. 對人來講，是一個小世界。 |
|
Tùi tē-lí lâi kóng, lán ê Tâi-oân sī hiah ū chhù-bī ê só͘-chāi, chóng-sī nā tùi lâng ê hong-bīn lâi kóng , sī iáu koh-khah sim-sek , khah ū ì-gī , thang kóng sī chi̍t ê sió sè-kài .
|
Tùi 地理來講，咱ê 台灣是hiah 有趣味ê 所在。總--是若對人ê 方面來講，是iáu koh較心適、較有意義，thang講是一個小世界。 |
|
Thong tē-kiû-bīn só͘ ū ê lâng , chóng-kiōng kóng ū cha̍p-la̍k-ek gōa (chi̍t-ek sī chi̍t-bān ê chi̍t-bān ). Chiah ê lâng tāi-khài hun chò gō͘-chéng , chiū-sī pe̍h-sek- -ê, n̂g-sek- -ê, chhiah-sek- -ê, chang-sek- -ê , o͘-sek- -ê . Se-iûⁿ-lâng ( phó͘-thong kóng Âng-mn̂g-lâng ), chiū-sī pe̍h-sek- -ê , in-ūi in ê phôe-bah ê sek chin pe̍h; lán chiū-sī n̂g-sek- -ê ; Lâm-iûⁿ ê Má-lâi-lâng chiū-sī chang-sek- -ê;Bí-kok kīn soaⁿ ê só͘-chāi ū chéng phôe-bah chin âng ê lâng , che chiū-sī chhiah-sek lâng ; iáu ū chi̍t-chéng chiū-sī i ê phôe-bah o͘ kàu chhin-chhiūⁿ hóe-thòaⁿ, tiàm tī A-hui-lī-ka kap A-bí-lī-ka ê só͘-chāi.
|
通地球面所有ê 人，總共講有16億外（1億是1萬 ê 1萬）。Chiah-e 人大概分做5種，就是白色--ê、黃色--ê、赤色--ê、棕色--ê、烏色--ê。西洋人（普通講紅毛人），就是白色--ê,因為in ê 皮肉ê 色是真白；咱就是黃色人；南洋ê 馬來人就是棕色--ê;美國近山ê 所在有一種皮肉真紅ê 人，che就是赤色人；Iáu有一種就是伊ê 皮肉烏到親像火炭，tiàm tī 非洲佮美洲ê 所在。 |
|
Chit gō͘-chéng lâng bûn-bêng ê thêng-tō͘ put-chí ū cheng-chha. Ū-ê sī chin gâu, chin ióng, chin hó-gia̍h ; chóng-sī ū-ê sī chin gōng, chin ham-bān , chin sàn-hiong. In-ūi chit- khoán, tāi-ke ê khùi-la̍t bô pêⁿ , tì-kàu seⁿ-chhut chióng-chióng put-hēng ê tāi-chì ; khiáu- -ê phiàn gōng- -ê, ū- -ê chia̍h bô- -ê, kiông- -ê ap-tó jio̍k- -ê, Thang kóng kòe-khì ê sè-tāi , chit gō͘-chéng lâng tāi-ke sī sio-thâi teh kòe-ji̍t .
|
這5種人文明ê 程度不止有增差。有ê 是真gâu、真勇、真好額；總是有ê 是真憨、真頇顢 、真散hiong。因為這款，逐家ê 氣力無平，致到生出種種不幸ê 事誌；巧--ê 騙憨m̂e；有--ê 食無m̂e；強--ê 壓倒弱--ê。Thang 講過去ê 世代，這5種人逐家是相thâi teh 過日。 |
|
Chha-put-to la̍k nî chêng , Se-iûⁿ ū tōa sio-thâi. Chit ê sio-thâi sī chū khai thian-tē í-lâi chòe tē-it tōa- -ê , tī Tāi-chèng 3 nî 8 goe̍h thâi-khí, thâu-bóe thâi ū gō͘ nî. Tī chit ê chiàn-cheng sí ê lâng , ū chi̍t-chheng bān ; tio̍h-siong ê lâng , sī nn̄g-chheng bān; chóng-kiōng sī siong ū saⁿ-chheng bān lâng. (Lán Tâi-oân lóng-chóng chiah ū saⁿ-pah káu-cha̍p bān lâng). Koh-chài só͘ khai ê chiàn-hùi sī saⁿ-chheng chhit-pah ek gîn (Hiān-sî Ji̍t-pún choân-kok ê kok-hùi chi̍t-nî sī chha-put-to cha̍p-sì ek gîn). Kīn-kīn tùi án-ni , chiū chiok-gia̍h thang chai chit-pang Se-iûⁿ ê tōa chiàn-cheng kàu cháiⁿ-iūⁿ chhám! Khòaⁿ-kìⁿ chit khoán ê chhám-sū , kīn -lâi sè-kài ta̍k chéng lâng , to lóng chhim-chhim kám-kak chiàn-cheng sī m̄-hó , tek-khak tio̍h ài pêng-hô. Put-lūn tó-chi̍t chéng lâng tāi-ke lóng ài sio chun-tiōng sio chiàu-kò͘ ; gâu- -ê khan-chhōa gōng- -ê , ióng- -ê chiàu-kò͘ jio̍k- -ê; ū- -ê pó͘-chō͘ bô- -ê; chiah ē ēng-tit. Koan-hē chit chân sū , thong sè-kài ê lâng hiān-sî hui-siông jīn-chin ten gián-kiù.
|
差不多6年前，西洋有大相thâi。這個相thâi 是自開天地以來最第一大--ê。Tī 大正3年8月thâi 起，頭尾thâi 有5年。Tī 這個戰爭死ê 人，有一千萬；著傷ê 人，是兩千萬；總共死傷有三千萬人。（咱台灣攏總才有390萬人）。Koh 再所開ê 戰費是3,700億銀（現時日本全國ê 國費一年是差不多14億銀）。僅僅tùi án-ni，就足額thang 知這pang西洋ê 大戰爭到怎樣慘！看見這款ê 慘事，近來世界逐種人，都攏深深感覺戰爭是m̄好，的確著愛平和。不論佗一種人逐家攏ài 相尊重、相照顧；gâu--ê 牽chhōa 憨m̂e；勇--ê 照顧弱--ê;有--ê 補助無--ê;才會用--tit。關係這層事，通世界ê 人現時非常認真teh 研究。 |
|
Lia̍t-ūi , sè-kài ê tāi-sè sī án-ne ; taⁿ chhiáⁿ oa̍t-thâu khòaⁿ lán ê Tâi-oân . Lán chit ê sió-sió ê Tâi-oân ū kúi chéng lâng teh chò-hóe tiàm ? Thang kóng sī ū saⁿ-chéng . Chit chéng , sī Lōe-tē lâng ; chi̍t chéng sī Soaⁿ-lāi lâng (phó͘-thong lóng sī kiò in Chhiⁿ-hoan, che-sī chin kheng-piat lâng, bô chun-tiōng ê ōe, goān kap tāi-ke í-āu kiò in 『Soaⁿ-lāi lâng 』); ia̍h koh chi̍t-chéng, chiū -sī lán Pún-tó lâng. Chit saⁿ-chéng lâng ê bîn-sek, kut-keh khiok sī tāi-khài ū kiōng-thong, m̄-kú só͘ ēng ê giân-gú bô-siāng ,hong-sio̍k iā koh-iūⁿ , kòe-khì ê le̍k-sú iā cheng-chha ; só͘-í thang kóng sī koh-iūⁿ ê chéng-cho̍k . M̄-nā chéng-cho̍k koh-iūⁿ , bûn-bêng ê thêng-tō͘ iā-sī put-chí ū cheng-chha. Tāi-khài ē thang kóng , Lōe-tē lâng sī khah gâu,khah ū la̍t ; lán Pún-tó lâng pí in chiū khah su; Soaⁿ-lāi lâng chiū su in iáu khah chē. Tùi án-ni khòaⁿ , góa káⁿ kóng , Tâi-oân sī chi̍t ê jîn-chéng ê Tián-lám-hōe-tiûⁿ . Sè-kài nā ē hiàn-chhut pêng-hô,góa siūⁿ tio̍h tùi Tâi-oân tāi-seng; thang kóng lán Tâi-oân sī Sè-kài pêng-hô jîn-lūi hô-hó ê chhì-giām-só͘ . Ò- -ah! Liat-ūi tông-pau , lán ūi-tio̍h jîn-lūi ê hô-hó , sè-kài ê chìn-pō͘ , m̄-chai lán ū sím-mi̍h chún-pī thang pang-chān Soaⁿ-lāi lâng ê hiòng-siōng ; ia̍h lán ū sím-mi̍h khùi-la̍t thang kap Lōe-tē lâng pèng-kà chê-khu, sio khan-chhiú chò-hóe kiâⁿ hiòng-chêng mah? Ò- -ah!Tâi-oân kó-jiân sī sè-kài-tek ê Tâi-oân ; chóng-sī m̄-chai lán ū sè-kài-tek ê sim bô ? Tâi-oan sī chi̍t ê sió sè-kài ,Tâi-oân sī jîn-lūi hô-pêng ê gián-kiù-só͘ .
|
列位，世界ê 大勢是án-ni；今請越頭看咱ê 台灣。咱這個小小ê 台灣有幾種人teh 做夥tiàm?Thang 講是有3種。一種是內地人；一種是山內人（普通攏是叫in生蕃，這是真輕別人，無尊重人ê 話，願佮逐家以後叫in「山內人」）；亦koh 一種，就是咱本島人。這3種人ê 面色、骨骼卻是大概有共通，m̄-kú 所用ê 言語無像，風俗也各樣，過去ê 歷史也增差；所以thang 講是各樣ê 種族。M̄-nā 種族各樣，文明ê 程度也是不止有增差。大概會thang講，內地人是較gâu、較有力；咱本島人比in 就較輸；山內人就輸in iáu 較濟。Tùi án-ni看，我敢講，台灣是一個人種ê 展覽會場。世界若會獻出平和，我想著tùi 台灣第先。Thang 講咱台灣是世界平和人類和好ê 試驗所。Ò--ah！列位同胞，咱為著人類ê 和好、世界ê 進步，m̄知咱有甚物準備thang 幫贊山內人ê 向上；亦咱有甚物氣力thang 佮內地人並駕齊驅，相牽手做夥行向前--mah？Ò--ah！台灣果然是世界的 ê 台灣；總是m̄知咱有世界的 ê 心--無？台灣是一個小世界，台灣是人類和平ê 研究所。 |
