Kôaⁿ-jia̍t Lūn
|
寒熱論 |
| Má I-seng |
馬醫生 |
|
Bô kúi-nî chêng, chit ê kôaⁿ-jia̍t ê pēⁿ i-seng lóng m̄ chai-iáⁿ àn-chóaⁿ khí . Ū-ê teh phah-sǹg sī chia̍h bô chheng-khì ê chúi, ū-ê teh phah-sǹg sī tùi tâm-sip ê tē hoat khí-lâi, ū-ê teh phah-sǹg sī tùi pha̍k-tio̍h ji̍t chiah khí, chong--si bô lâng tek-khak chai. Taⁿ lūn chit hō pēⁿ goán put-chí chai-iáⁿ , pí bān-hāng pēⁿ khah siông-sè chai. Khiok sī chin chē i-seng tâng chi̍t-iūⁿ teh giām hit-ê pēⁿ-chèng chiah chai, chong-si in tiong-kan ū chi̍t ê khah gâu siūⁿ--ê, chiū-sī hiàng-sî ū bat tòa tī Kî-āu miâ kiò Bān I-seng ( Manson ). I teh khòaⁿ khí kôaⁿ-jia̍t ê lâng ê hoeh-lûn-lāi ū chin sè ê to̍k-chu, hó lâng ê hoeh-lûn bô án-ne-seⁿ. Chóng-sī chha-put-to siāng hit-chūn tī Ìn-tō͘-kok ū chi̍t ê i-seng teh giām chiáu-á ê hoeh , khòaⁿ hoeh-lûn-lāi ū to̍k-chu chhin-chhiūⁿ khí kôaⁿ-jia̍t ê làng ê to̍k-chu chi̍t-iūⁿ. Hit-ê i-seng miâ kiò Ló͘-su ( Ross ) giām chin kú chiah chai hit hō chiáu-á sī hō͘ báng kā chiah khí hit ê pēⁿ, báng bô kā chiū lóng bē khí . Bān I-seng thiaⁿ án-ne chiah teh siūⁿ kiám-chhái kôaⁿ-jia̍t ê pēⁿ iā sī án-ne . Siūⁿ-tio̍h chiah siat chit ê chhì-giām ê hoat-tō͘ .
|
無幾年前，這個寒熱ê 病醫生攏m̄知影àn-chóaⁿ起。有--ê teh扑算是食無清氣ê 水，有--ê teh扑算是tùi tâm 濕ê 地發起來，有--ê teh扑算是tùi 曝著日才起，總--是無人的確知。今論這號病阮不止知影，比萬項病較詳細知。卻是真濟醫生同一樣teh 驗hit個病症才知，總--是in中間有一個較 gâu想 --ê,就是hiàng時有bat tòa tī 旗後名叫萬醫生﹙Manson﹚。伊teh看起寒熱 ê人ê 血lûn內有真細ê毒珠，好人 ê 血lûn無án-ne-seⁿ。總--是差不多像hit陣tī 印度國有一個醫生teh 驗鳥仔 ê血，看血lûn內有毒珠親像起寒熱 ê làng ê 毒珠一樣。Hit個醫生名叫Ló͘-su﹙Ross﹚驗真久才知hit號鳥仔是hō͘ 蚊咬才起hit個病，蚊無咬就攏bē起。萬醫生聽án-ne 才teh想kiám-chhái 寒熱ê 病也是án-ne。想著才設這個試驗ê 法度。 |
|
Tī Lô-má kok ū chi̍t ê só͘-chāi put-chí tâm-sip, iā put-chí pháiⁿ tē-thó͘. Tī hia ta̍k lâng jiám-tio̍h kôaⁿ-jia̍t ê pēⁿ, chin chē lâng tì-kàu sí; chin kú lóng sī án-ne. Āu--lâi tī hia ū siat-hoat khí chi̍t keng chhù, chit keng chhù sī kap pa̍t keng koh-iūⁿ, chiū-sī sì-bīn lóng ûi thi̍h-bāng m̄ hō͘ báng-á chǹg-ji̍p khì. Lā tiâu-kang phài saⁿ ê lâng khì tòa hit keng chhù; chit saⁿ ê lâng lóng m̄ bat tú-tio̍h hit hō ê pēⁿ, nā sī chiàu pêng-siông lâng tòa hia bô kúi-ji̍t kú tek-khak ē khí kôaⁿ-jia̍t. Chit saⁿ ê lâng iā tī hit keng ûi-bāng ê chhù 2, 3 goe̍h ji̍t kú. Ji̍t- sî chhut-khì lām-sám chia̍h hia ê chúi, ku̍t hia ê thô͘ khí-lâi , pha̍k-tio̍h ji̍t ; in só͘-chò ê lóng sī chiàu kū-té ê i-seng teh kóng nā án-ne ē jiám-tio̍h kôaⁿ-jia̍t . Chong--sī ta̍k ē-po͘ ji̍t beh àm chiah tò-tńg-khì hit keng bāng-á-chhù, mê-sî lóng bô chhut-ji̍p iā lóng bô khui-mn̂g; tòa hia 2,3 goe̍h-ji̍t bô-pòaⁿ ê lâng jiám-tio̍h pēⁿ .
|
Tī羅馬國有一個所在不止tâm濕，也不止歹地土。Tī hia逐人染著寒熱 ê 病，真濟人致到死；真久攏是án-ne。後--來tī hia有設法起一間厝，這間厝是kap 別間各樣，就是四面攏圍鐵網m̄ hō͘ 網仔鑽入去。也刁工派3個人去tòa hit間厝；這3個人攏m̄ bat tú 著hit號 ê 病，若是照平常人tòa hia無幾日久的確會起寒熱。這三個人也 tī hit間圍網ê 厝 2、3 月日久。日時出去lám-sàm食hia ê 水，掘hia ê 土起來，曝著日；in 所做ê 攏是照舊底ê 醫生teh講若án-ne 會染著寒熱。總--是逐e晡日beh暗才倒轉去hit間網仔厝，暝時攏無出入也攏無開門；tòa hia 2、3 月日無半個人染著病。 |
|
Chong--sī kiaⁿ-liáu che sī bô kàu-gia̍h ê pîn-kù só͘-í tio̍h koh chhì-giām . Tī hit tah lia̍h kúi-nā chiah báng hō͘ in kā ū kôaⁿ-jia̍t pēⁿ ê lâng ; āu--lâi hiah-ê báng iáu teh oa̍h, chiah chng tī a̍p-á-lāi kià iû-piān kàu Eng-kok. Hit-sî tī Eng-kok lóng m̄ bat ū lâng jiám-tio̍h kôaⁿ-jia̍t , só͘-í tī-hia kéng nn̄g-ê siàu-liân lâng chiong tùi Lô-má kok kià-lâi ê báng kā in kā ; tiong-kan chi̍t lâng sī Bān I-seng ê tōa-kiáⁿ ; kòe kúi-ji̍t chit nn̄g lâng hut-jiân teh kôaⁿ jia̍t . Khòaⁿ in ê hoeh, hoeh-lûn-lāi ū hit hō to̍k-chu kap pa̍t kok ê kôaⁿ-jia̍t-pēⁿ ê lâng tàng chi̍t-iūⁿ. Chiàu án-ne khòaⁿ ū kàu-gia̍h bêng ê pîn-kú thang chai chit ê pēⁿ-chèng sī tùi báng kā-tio̍h chiah khí .
|
總--是驚了che是無夠額ê 憑據所以著koh 試驗。Tī hit tah掠幾若隻蚊hō͘ in 咬有寒熱 ê 人；後--來hiah-ê蚊iáu teh活，才裝tī 盒仔內寄郵便到英國。Hit 時tī 英國攏m̄ bat有人染著寒熱，所以tī-hia 揀兩個少年人將tùi羅馬國寄來 ê 蚊kā in 咬；中間一人是萬醫生ê 大子；過幾日這2人忽然teh 寒熱。看in ê 血，血lûn內有hit號毒珠kap 別國 ê 寒熱病ê人同一樣。照án-ne看有夠額明 ê 憑據thang知這個病症是tùi 蚊咬著才起。 |
|
Tùi hit-tia̍p í-āu iā ū chin chē pîn-kù. Tī-chia, tī-hia lâng ēng chit hō thi̍h-bāng lâi ûi in ê chhù, á-sī ēng pa̍t hāng ê hoat-tō͘ báng lóng bē-tit óa-lâi , tùi án-ne chit hō pēⁿ lóng bô. Kiám-chhái lâng iáu teh giâu-gî kóng, i-seng ê ōe ū iáⁿ sī ū iáⁿ, iáu-kú hia ê só͘-chāi chīn-hn̄g ; chit-ê Tâi-oân ê hái-sū kap hia bô siāng ; sui-jiân tī-hia ē án-ne, chong--sī tī chia bô tek-khak. Nā án-ne piān-pok goán chia ê lâng iā ū bêng-bêng ê pîn-kù thang kéng-khí. Ta̍k- lâng chai Ji̍t-pún ê peng-iâⁿ chim-á ēng chit hō thi̍h-bāng teh ûi, nā-sī pún-jiân bô án-ni . Iū-koh tī i-ha̍k ê sin-bûn-chóa ū pò chi̍t chân-sū .
|
Tùi hit-tia̍p 以後也有真濟憑據。Tī-chia、tī-hia 人用這號鐵網來圍in ê 厝，抑是用別項ê 法度蚊攏bē tit 倚來，tùi án-ne這號病攏無。Kiám-chhái 人iáu teh giâu疑講，醫生ê 話有影是有影，iáu-kú hia ê 所在真遠；這個台灣ê 海嶼kap hia無像；雖然tī-hia會án-ne，總--是tī chia無的確。若án -ne辯駁阮chia ê 人也有明明ê 憑據thang 揀起。逐人知日本ê 兵營chim仔用這號鐵網teh圍，若是本然無án -ni。又koh tī 醫學ê 新聞紙有報一層事。 |
|
Tī Chú-āu 1897 kàu tī 1900 nî, peng-iâⁿ iáu-bōe ûi thi̍h-bāng, Ji̍t-pún-peng pēⁿ-sí--ê , 100 hūn ê tiong-kan 20 hūn sī jiám-tio̍h kôaⁿ-jia̍t sí .
|
Tī主後1897 到tī 1900 年，兵營iau-bē圍鐵網，日本人病死 --ê,100份 ê 中間20 份是染著寒熱死。 |
|
Kàu 1901 , kan-ta chi̍t-nn̄g só͘-chāi ûi thi̍h-bāng só͘-í pēⁿ-sí--ê 100 hūn ê 11 hūn tùi kôaⁿ-jia̍t sí .
|
到1901，kan-ta 1、2所在圍鐵網所以病死 --ê 100 份 ê 11份tùi 寒熱死。 |
|
Kàu 1902, pēⁿ-sí--ê 100 hūn ê tiong-kan 7 hūn tùi kôaⁿ-jia̍t sí .
|
到1902，病死 --ê 100 份ê 中間7 份tùi 寒熱死。 |
|
Kàu 1903 , peng-iâⁿ lóng ûi-liáu , pēⁿ-sí--ê , 200 lâng ê tiong-kan kan-ta 1 lâng sī tùi kôaⁿ-jia̍t sí .
|
到1903，兵營攏圍了，病死 --ê,200人 ê 中間kan-ta 1人是tùi 寒熱死。 |
|
Chiàu án-ne khòaⁿ m̄-nā tī gōa-kok, chiū tī Tâi-oân iā ū bêng-bêng ê pîn-kù thang chai chit ê chèng-thâu sī tùi báng kā chiah khí. Nā-sī hiah ê báng ê tiong kan, kai-chài ū-ê kā-liáu bô tek-khak ē khí kôaⁿ-jia̍t ; nā bô ta̍k lâng ún-tàng ē ta̍uh-ta̍uh khí chit ê pēⁿ. Báng ê tiong kan khah chē kā liáu bô sím-mi̍h siong-kan, nā-sī ū chi̍t chéng kap kî-û ê khah koh-iūⁿ chiah ē án-ne . Hiah ê lī-hāi ê báng sī khah chió .
|
照án-ne看m̄但 tī 外國，就tī 台灣也有明明ê 憑據thang知這個症頭是tùi 蚊咬才起。若是hiah ê 蚊ê 中間，佳哉有ê 咬了無的確會起寒熱；若無逐人穩當會ta̍uh-ta̍uh起這個病。蚊ê 中間較濟咬了無甚mi̍h相關，若是有一種kap其餘ê 較各樣才會án-ne。Hiah ê 厲害 ê 蚊是較少。 |
|
Chit-hō tāi-chì tio̍h khah siông-sè kóng. Lâng ê hoeh ū hoeh-chu iā ū hoeh-lûn. Hoeh-lûn iā ū nn̄g khoán, chiū-sī pe̍h-hoeh-lûn kap âng-hoeh-lûn. Nā khòaⁿ tú-tio̍h kôaⁿ-jia̍t ê lâng ê hoeh, tio̍h ēng hián-bî-kiàⁿ lâi khòaⁿ, chiah ē khòaⁿ-tio̍h âng-hoeh-lûn ū-ê kap pêng- siông ê âng-hoeh-lûn tām-po̍h cheng- chha, chiū-sī tī hit tiong-kan ū chi̍t-lia̍p chi̍t-lia̍p îⁿ-îⁿ, khòaⁿ-liáu chin gâu tín- tāng ê khoán, chiah ê chiū-sī kôaⁿ-jia̍t ê to̍k-chu. Chiah ê to̍k-chu chiām-chiām hoat khah tōa kàu lóng bô khòaⁿ-kìⁿ âng-hoeh-lûn, kan-ta khòaⁿ-kìⁿ to̍k-chu nā-tiāⁿ. M̄-nā án-ne koh pìⁿ chīn-tōa ê sî-chūn lāi-bīn ê pun chò chē-chē sè- lia̍p, ū-sî 7, 8 ê, ū-sî 20 gōa ê. Kàu chiah tōa bô lōa-kú, sì-ûi ê mo̍͘h hut- jiân-kan phòa-khì, chiah ê siāng-sè ê chu sì-kè kiâⁿ tī hoeh-chúi ê tiong-kan. Hiah ê tē-it sè-lia̍p ê chu kiâⁿ tī hoeh- chúi ê lāi-bīn bô lōa-kú ē koh ji̍p tī pa̍t lia̍p âng-hoeh-lûn, chiàu-goân koh pìⁿ tōa lia̍p.
|
這號代誌就較詳細講。人ê 血有血珠也有血lûn。血lûn也有2款，就是白血lûn kap 紅血lûn。若看tu 著寒熱 ê 人ê 血，著用顯微鏡來看，才會看著紅血lûn有--ê kap 平常 ê 紅血lûn淡薄增差，就是tī hit 中間有1 粒1 粒圓圓，看了真gâu 振動ê 款，chiah ê 就是寒熱ê 毒珠。Chiah ê 毒珠漸漸發較大到攏無看見紅血lûn,kan-ta 看見毒珠nā-tiāⁿ。M̄-nā án-ne koh 變盡大 ê時陣內面會分做濟濟細粒，有時7、8 個，有時 20 外個。到chiah大無偌久，四圍ê 膜忽然間破去，chiah ê 上細 ê 珠四界行tī 血水ê 中間。Hiah ê 第一細粒ê 珠行tī 血水ê 內面無偌久會koh 入tī 別粒紅血lûn,照原koh 變大粒。 |
|
Taⁿ thang chai-iáⁿ chit-ê pēⁿ àn-chóaⁿ ū tiāⁿ-tio̍h ê sî-chūn teh hoat kôaⁿ-jia̍t, kiám-chhái 2 ji̍t chi̍t pō͘, á-sī 3 ji̍t chi̍t pō͘. Chiah ê to̍k-chu sui-jiân put-chí to̍k, iáu-kú sī tòa tī âng-hoeh-lûn ê lāi- bīn, koh ū mo̍͘h kā i pau-teh, só͘-í i ê to̍k bē-tit-thang hāi--tio̍h seng-khu, mo̍͘h nā phòa chiū to̍k lóng ji̍p hoeh chiah ē hāi--tio̍h seng-khu. M̄-nā án-ne chiah ê to̍k-chu lóng ū tiāⁿ-tio̍h ê sî-kî, ū-ê tio̍h 2 ji̍t, ū-ê tio̍h 3 ji̍t, chiah ē pìⁿ tōa piak-khui, ta̍k lia̍p to̍k-chu lóng sī tâng chi̍t sî phòa-khui. In-ūi án-ne chin chē to̍k hut-jiân-kan ji̍p seng-khu hō͘ lâng kôaⁿ á-sī jia̍t. Ke̍k-sè ê to̍k-chu koh-chài ji̍p tī âng-hoeh-lûn, to̍k bô liâm-piⁿ koh-chài ji̍p hoeh, tio̍h thèng-hāu mo̍͘h koh chi̍t-pái phòa chiah ē hāi tio̍h seng-khu. Tùi án-ne thang khoài- khoài chai chi̍t ê pēⁿ àn-chóaⁿ ē nn̄g-ji̍t chi̍t-pō͘, saⁿ-ji̍t chi̍t-pō͘.
|
今thang 知影這個病àn-chóaⁿ有定著ê 時陣teh 發寒熱，kiám-chhái 2 日1 步，抑是3 日1步。Chiah ê 毒珠雖然不止毒，iáu-kú 是tòa tī 紅血lûne 內面， koh有膜kā 伊包teh，所以伊 ê毒 bē-tit-thang 害--著身軀，膜若破就毒攏入血才會害--著身軀。M̄-nā án-ne chiah ê 毒珠攏有定著ê 時期，有ê 著2 日，有ê 著3 日，才會變大爆開，逐粒毒珠攏是同一時破開。因為án-ne 真濟毒忽然間入身軀hō͘人寒抑是熱。極細ê 毒珠koh再入tī 紅血lûn,毒無liâm-piⁿ koh再入血，著聽候膜 koh 1 擺破才會害著身軀。Tùi án-ne thang 快快知一個病àn-chóaⁿ 會2日1 步，3日1 步。 |
|
Khah koân ê i-seng, sui-jiân bô chhin- sin khòaⁿ pēⁿ-lâng, iáu-kú nā ēng hián bî-kiàⁿ giām i ê hoeh ē chai i ê jia̍t sī sím-mi̍h khoán, iā ē chai sím-mi̍h ji̍t óa sím-mi̍h sî ē khí. Kôaⁿ-jia̍t ū saⁿ-khoán. Ū 2 ji̍t 2 pō͘, ū 3 ji̍t 1 pō͘, iā ū bô-sî bô- chūn teh khí. Lō͘-bóe hit khoán bô-tiāⁿ bô-tio̍h sī khah gûi-hiám. Goán kiò-chò Ok-sèng ê kôaⁿ-jia̍t (Malaria).
|
較懸ê 醫生，雖然無親身看病人，iáu-kú 若用顯微鏡驗伊ê 血會知伊 ê 熱是甚mi̍h款，也會知甚mi̍h日倚甚mi̍h時會起。寒熱有3款。有2 日 2 步，有3 日 1 步，也有無時無陣teh起。路尾hit款無定無著是較危險。阮叫做惡性ê 寒熱（Malaria）。 |
|
Lūn chit khoán Ok-sèng ê kôaⁿ-jia̍t i- ê to̍k-chu khiok kap pa̍t-mi̍h to̍k-chu bô sím-mi̍h cheng-chha. Iáu-kú ū nn̄g- hāng cheng-chha: chi̍t-hāng chiū-sī i-ê to̍k-chu pìⁿ tōa bô tâng chi̍t sî phòa, só͘-í to̍k bô chò chi̍t-ē ji̍p hoeh, chiah bē chhin-chhiūⁿ 2 ji̍t 1 pō͘, 3 ji̍t 1 pō͘ hit-khoán hut-jiân khí: iáu chi̍t hāng koh khah iàu-kín chiū-sī to̍k-chu pìⁿ tōa ê sî-chūn hoeh-lûn chiâⁿ-chò ē liâm ê khoán. Liâm tī hoeh-kńg ê piah, khiok tōa tiâu hoeh-kńg liâm bē tiâu, in-ūi hoeh khah kín lâu; m̄-kú nā liâm tī bî- si-kńg, to̍k-chu nā chin-chē lia̍p ē that- tio̍h hoeh. Koh ū iàu-kín kap bô iàu- kín ê hun-piat, phì-jū to̍k-chu nā that tī náu-chhóe ê bî-si-hoeh-kńg, chiū hō͘ hoeh bē tit-thang iúⁿ-chhī náu, ún-tàng ē sí. Chit khoán mo̍͘h nā phòa tē-it sè ê to̍k-chu ji̍p hoeh, chiàu-goân bô liâm, āu--lâi chiah ē koh kìⁿ-tio̍h tī pêng-siông ê hoeh-kńg.
|
論這款惡性ê 寒熱伊ê 毒珠卻kap 別物毒珠無甚mi̍h增差。Iáu-kú 有2項增差：1 項就是伊ê毒珠變大無同一時破，所以毒無做一下入血，才bē親像2 日1 步，3 日1 步hit款忽然起: iau1項koh 較要緊就是毒珠變大ê 時陣血lûn成做會黏ê款。黏tī 血管ê 壁，卻大條血管黏bē tiâu,因為血較緊流；m̄-kú 若黏tī 微絲管，毒珠若真濟粒會塞著血。Koh有要緊kap無要緊 ê 分別，譬喻毒珠若塞tī 腦髓ê 微絲血管，就hō͘血bē tit-thang 養飼腦，穩當會死。這款膜若破第一細ê 毒珠入血，照原無黏，後--來才會koh 見著tī 平常ê 血管。 |
|
Chêng só͘ kóng ê to̍k-chu bē-ē hun- piat kang--ê á-sī bó--ê, sī kan-ta chi̍t khoán nā-tiāⁿ. Sui-jiân lâng khí jia̍t chóng--sī i ê sin-thé nā kàu-gia̍h ióng, bô lōa-kú ē khah-iâⁿ to̍k-chu, chiū to̍k- chu lóng sí, lâng tek-khak bô koh-chài jia̍t. Koh chi̍t hāng, báng nā chia̍h chi̍t hō to̍k-chu tī pak-tó͘-lāi ē sí bô koh kòe pa̍t-lâng. Chóng--sī siông-sè giām pēⁿ- lâng ê hoeh, thang chai pa̍t khoán ê to̍k- chu kap téng-bīn só͘ kóng ê lio̍h-á koh- iūⁿ. Án-ne thang chai báng kā-tio̍h pēⁿ-lâng m̄-bián keng-kòe cha̍p gōe ji̍t chiū ē hō͘ i khí kôaⁿ-jia̍t ê chèng-thâu. Só͘-í thang chai nā hō͘ báng kā-tio̍h ê lâng khí phòa-pēⁿ sī bô lōa-chē, in-ūi to̍k- chu tio̍h tú-á pìⁿ-tōa tī báng ê chhùi chiah ē hō͘ lâng jiám-tio̍h.
|
前所講ê 毒珠bē會分別公--ê 抑是母--ê,是kan-ta 一款nā-tiāⁿ。雖然人起熱總--是伊ê 身體若夠額勇，無偌久會較贏毒珠，就毒珠攏死，人的確無koh再熱。Koh 1 項，蚊若食1 號毒珠tī 腹肚內會死無koh 過別人。總--是詳細驗病人ê 血，thang知別款ê 毒珠kap 頂面所講ê 略仔各樣。Án-ne thang知蚊咬著病人m̄免經過十外日就會hō͘ 伊起寒熱ê 症頭。所以thang知若hō͘ 蚊咬著ê 人起破病是無偌濟，因為毒珠著tu 仔變大 tī 蚊ê 嘴才會hō͘ 人染著。 |
|
Chiàu góa teh kóng chit-hō jia̍t-pēⁿ sī tùi báng kā chiah khí, nā bô báng tek-khak bē án-ne. Taⁿ tio̍h siūⁿ khòaⁿ ū sím-mi̍h hong-hoat thang lâi tî-hông i. Khiok ū kúi-nā ê hoat-tō͘; tiong-ng ē hun-piat nn̄g-khoán; thâu chi̍t-khoán chiū-sī tio̍h chó͘-tòng báng hō͘ i bē-tit kīn-óa lán ê seng-khu; koh chi̍t khoán tio̍h bia̍t-bô seⁿ báng ê só͘-chāi, hō͘ báng lóng bô. Nā beh chó͘-tòng báng m̄ hō͘ i kīn-óa seng-khu, siāng-hó ê hoat-tō͘ tio̍h kui-keng chhù ûi thi̍h-bāng-á-se; nā iōng chit ê hoat, sui-jiân chi̍t pòaⁿ chiah báng ū-sî ē ji̍p lâi, iáu-kú khah tōa-bīn m̄-sī hit-hō ū to̍k ê báng, nā ū hō͘ i kā-tio̍h iā bē khí kôaⁿ-jia̍t.
|
照我teh 講這號熱病是tùi 蚊咬才起，若無蚊的確bē án-ne。今著想看有甚mi̍h方法thang來持防伊。卻有幾若個法度；中央會分別2款；頭一款就是著阻擋蚊hō͘ 伊bē-tit近倚咱 ê 身軀；koh一款著滅無生蚊ê 所在，hō͘ 蚊攏無。若beh 阻擋蚊m̄ hō͘伊近倚身軀，尚好ê 法度著歸間厝圍鐵網仔紗；若用這個法，雖然1半隻蚊有時會入來，iáu-kú 較大面m̄是hit號有毒ê 蚊，若有hō͘ 伊咬著也bē 起寒熱。 |
|
Khó-sioh chit ê hoat-tō͘, tio̍h khai chin-chē chîⁿ, kiaⁿ-liáu lâng chò bē kàu. Chóng--sī nā ûi chi̍t nn̄g keng ê pâng iā sī ū lō͘-ēng, koh m̄-bián khai siuⁿ chē- chîⁿ. Hó kai-chài chit hō to̍k-báng ji̍t- sî chin hán-tit chhut-lâi, lóng sī mê-sî chiah ū chhut-lâi, só͘-í lâng khah chá khì khùn, chá-chá khí-lâi chiū bián-tit hō͘ i kā-tio̍h. Iáu ū chi̍t hāng khah iàu- kín chiū-sī nā bô ûi kui-keng, bîn-chhn̂g eng-kai tio̍h kòa tú-hó ê báng-tà chiah ē-sái-tit. Chiàu khòaⁿ Tâi-oân lâng ê báng-tà hán-tit ū tú hó--ê, só͘ ēng ê báng-tà ū chhùi, nā chi̍t-pêng khui hō͘ lâng ji̍p, chiū báng tòe i ji̍p-khì, nā beh kā i kóaⁿ-chhut sī chin oh-tit. Si̍t-chāi bô lâu hit khang khah hó. Chóng--sī m̄-nā tio̍h án-ne chiàu-kò͘ seng-khu, koh tio̍h ēng hoat-tō͘ báng khah chió.
|
可惜這個法度，著開真濟錢，驚了人做bē到。總--是若圍一二間 ê 房也是有路用，koh m̄免開傷濟錢。好佳哉這號毒蚊日時真罕tit出來，攏是暝時才有出來，所以人較早去睏，早早起來就免tit hō͘ 伊咬著。Iau有一二項較要緊就是若無圍歸間，眠床應該著掛tu 好ê 蚊罩才會使tit。照看台灣人ê蚊罩罕tit有tu 好--ê,所用ê蚊罩有嘴，若一爿開hō͘人入，就蚊tòe 伊入去，若beh kā 伊趕出是真oh tit。實在無留hit 空較好。總--是m̄-nā 著án-ne 照顧身軀，koh著用法度蚊較少。 |
|
Lán chai báng ē seⁿ nn̄g, nn̄g chiū pìⁿ chò chhu, chhu chiū pìⁿ chò háng; nā- sī ū chúi ê só͘-chāi á-sī tâm-sip ê tē chiah ē án-ne. Nā bô chúi á-sī bô tâm- sip ê tē chiū lóng bô báng. Seⁿ nn̄g liáu tio̍h kòe 3, 4 ji̍t kú chiah ē chiâⁿ chò báng. Koh chi̍t-hāng, chiū-sī báng seⁿ liáu hán-tit poe khì hn̄g ê só͘-chāi, siāng hn̄g ē poe khì khah bô chi̍t-pah pō͘.
|
咱知蚊蚊會生卵，卵就變做chhu，chhu就變做háng;若是有水ê 所在抑是tâm濕 ê 地才會án-ne。若無水抑是無tâm濕ê 地就攏無蚊。生卵了著過 3、4 日久才會成做蚊。Koh 一項，就是蚊生了罕tit飛去遠ê 所在，上遠會飛去較無100步。 |
|
Tī Tâi-oân lâng ê chhù hit ê chúi-kng siông-siông bô khàm-kòa, tī-hia sûi-piān piàⁿ pùn-sò, á-sī phoah chúi tī thô͘-kha chhiâng-chāi tâm, tùi án-ne chīn gâu seⁿ báng. Chóng--sī che sī tùi lâng m̄ chai-iáⁿ. Lâng lāi-bīn ê tiâⁿ, gōa-bīn ê khàng-tē nā khah chheng-khì siông siông chheng-kiat báng tek-khak ē khah chió. Tùi pa̍t-ūi poe-lâi khiok sī sió- khóa; báng khah chē sī tùi ka-tī ê só͘- chāi hoat--ê, m̄-sī tùi gōa-kháu lâi. Án-ne lâng nā khah sè-jī chim-chiok ún- tàng khah bē jiám-tio̍h jia̍t-pēⁿ.
|
Tī 台灣人ê 厝hit個水缸常常無khàm蓋，tī-hia 隨便拚糞垃，抑是潑水tī 塗腳常在tâm,tùi án-ne 盡gâu生蚊。總--是che是tùi 人m̄知影。人內面ê 庭，外面 ê 空地若較清氣常常清潔蚊的確會較少。Tùi別位飛來卻是小可；蚊較濟是tùi 家己ê 所在發--ê,m̄是tùi 外口來。Án-ne 人若較細膩斟酌穩當較 bē 染著熱病。 |
|
Koh chi̍t hāng tio̍h kóng. Sui-jiân ēng hiah ê hoat-tō͘ lâi tî-hông, iáu-kú ū-sî ē jiám-tio̍h kôaⁿ-jia̍t, hit-sî beh chia̍h sím-mi̍h io̍h, chí-ū chi̍t-hāng io̍h ū kong-hāu chiū-sī kin-á-hún. Ū kôaⁿ- jia̍t-pēⁿ ê lâng nā chia̍h kin-á-hún, koh bô kúi-tiám cheng kú nā giām i ê hoeh, chiū lóng bô khòaⁿ tio̍h hiah ê to̍k-chu. Khó-kiàn kin-á-hún put-chí ē èng-hāu; m̄-nā án-ne, nā ta̍k-ji̍t lâi chia̍h, sui-jiân hō͘ to̍k-báng kā-tio̍h, iáu-kú hit hō to̍k-chu tī hoeh-lûn-lāi bē hoat-seⁿ, chiah ē m̄-bián tú-tio̍h khí kôaⁿ-jia̍t; iā ū lâng bat ta̍uh-ta̍uh án-ne chia̍h, thàu-nî lóng bô thêng, múi ji̍t mè chia̍h 7, 8 lî tāng, kàu-bóe lóng bô khí jia̍t-pēⁿ.
|
Koh 一項著講。雖然用hiah ê 法度來持防，iáu-kú有時會染著寒熱，hit時beh食甚mi̍h藥，只有一項藥有功效就是kin仔粉。有寒熱病ê 人若食kin仔粉，koh無幾點鐘久若驗伊ê 血，就攏無看著hiah ê 毒珠。可見kin仔粉不只會應效；m̄-nā án-ne，若逐日來食，雖然hō͘ 毒蚊咬著，iáu-kú hit 號毒珠 tī 血lûn來bē 發生，才會m̄免tu 著起寒熱；也有人bat ta̍uh-ta̍uh án-ne食，透年攏無停，每日有食 7、8 lî 重，到尾攏無起熱病。 |
|
Chia̍h kin-á-hún ê hoat-tō͘ ē 3 hāng iàu-kín tio̍h chai :-
|
食kin仔粉ê 法度會 3 項要緊著知 :- |
|
(1) Lâng khí-jia̍t ê sî-chūn khah-hó tio̍h chia̍h kin-á-hún-chúi. In-ūi kin-á- hún á-sī oân khah bô kong-hāu; chit ê lí-khì sī chin khoài-bêng. Nā beh phàu kin-á-hún kan-ta ēng chúi sī phû tī chúi- bīn, kā i lā iā bē chiâu sòaⁿ, tio̍h chham sng-chúi chiah ē lóng sòaⁿ-khì. Taⁿ lán lâng ê ūi-lāi ū sng-chiap, kin-á-hún nā kàu tī ūi-lāi hit ê sng-chiap ē hō͘ i sòaⁿ, io̍h-khì chiah ē kiâⁿ ji̍p tī seng-khu. Chóng-sī khí jia̍t ê sî-chūn ūi khah bô chhut sng-chiap, ū-sî ia̍h lóng bô; só͘-í kin-á-hún chia̍h-liáu lóng bē sòaⁿ, chia̍h lo̍h-khì chiū án-ne pàng chhut--lâi sī kan-ta phah-sńg nā-tiāⁿ. Só͘-í khí-jia̍t ê sî-chūn khah hó tio̍h chia̍h í-keng phàu sòaⁿ ê kin-á-hún-chúi.
|
（1）人起熱ê 時陣較好著食kin仔粉水。因為kin仔粉抑是丸較無功效；這個理氣是真快明。若beh泡kin仔粉kan-ta 用水是浮tī 水面，kā伊撈也bē齊散，著chham酸水才會攏散去。今咱人ê 胃內有酸汁，kin仔粉若到tī 胃內hit個酸汁會hō͘ 伊散，藥氣才會行入tī 身軀。總--是起熱ê 時陣胃較無出酸汁，有時亦攏無；所以kin仔粉食了攏bē 散，食落去就án-ne 放出--來是kan-ta 扑算nā-tiāⁿ。所以起熱 ê 時陣較好著食已經泡散 ê kin仔粉水。 |
|
(2) Lâng nā pì-kiat kin-á-hún sui- jiân phàu tú-hó lâi chia̍h iā khah bô kong-hāu. Chin-chē lâng bat lâi hō͘ góa khòaⁿ, tāi-seng khí jia̍t-pēⁿ ū hō͘ kúi-nā ê i-seng khòaⁿ, sui-jiân io̍h iā chhòng tú-hó, chóng--sī bē-kì-tit ū pì-kiat á-bô, tùi án-ne jia̍t chiū lóng bô thè. Nā ēng sià-iâm hō͘ i chia̍h liâm-piⁿ thè jia̍t; só͘-í iàu-kín tio̍h ē-kì-tit, lâng tāi- piān bô ta̍k-ji̍t hā, ū-sî hā bô kàu-gia̍h, eng-kai tio̍h chia̍h kin-á-hún-chúi kap sià-iâm.
|
（2）人若秘結kin仔粉雖然泡tu 好來食也較無功效。真濟人bat來hō͘ 我看，代先起熱病有hō͘ 幾若ê 醫生看，雖然藥也創tu 好，總--是bē記tit有秘結抑無，tùi án-ne 熱就攏無退。若用瀉鹽hō͘ 伊食liâm-piⁿ 退熱；所以要緊著會記tit，人大便無逐日下，有時下無夠額，應該著食kin仔粉水kap瀉鹽。 |
|
(3) Lâng nā ta̍uh-ta̍uh thò͘ chia̍h kin-á-hún sī bô lō͘-ēng. Chit ê chhián- hiān ê lí-khì ta̍k lâng khoài-khoài chai, chóng-sī siông-siông thiaⁿ-kìⁿ lâng kóng, Bó͘ lâng ū jia̍t chia̍h kin-á-hún lóng bô hāu-giām. Siông-sè kāi mn̄g chiah chai hit ê lâng ta̍uh-ta̍uh thò͘, i só͘ chia̍h ê kin-á-hún lóng bô tiâu-pak, chū-jiân bô kong-hāu. Pēⁿ-lâng nā án-ne tio̍h chhiáⁿ i-seng lâi khòaⁿ; i-seng tio̍h ēng chuh- siā ê hoat-tō͘, hō͘ kin-á-hún ji̍p seng-khu chiah ē thè jia̍t.
|
（3）人若ta̍uh-ta̍uh 吐食kin仔粉是無路用。這個淺顯ê 理氣逐人快快知，總--是常常聽見人講，某人有熱食kin仔粉攏無效驗。詳細kā伊問才知 hit個人ta̍uh-ta̍uh 吐，伊所食 ê kin仔粉攏無tiâu腹，自然無功效。病人若án-ne 就倩醫生來看；醫生著用注射 ê 法度，hō͘ kin仔粉入身軀才會退熱。 |
|
(Tâi-lâm Kàu-hōe-pò, Tē 305~307 koàn, 1910 nî 8~10 ge̍h)
|
(台南教會報第305~307卷，1910年8~10月) |
