Gû-leng-thn̂g-á Chha̍k Phòa Iâ-chí-khak
|
牛乳糖仔chha̍k破椰子殼 |
| Teng Liân-chong |
丁連宗 |
|
Chhun-kiau kap Chì-bêng 2 lâng beh khì hō͘ pêng-iú chhiáⁿ. Chhun-kiau seⁿ-chò lâng iau-kiau bí-lē, chhēng-chhah koh ko-sióng. Chē ji̍p chhia-lāi chiah kóng i bô beh hâ an-choân-tòa, in-ūi an-choân-tòa hâ tiàm seng-khu, ē kā hiah súi-tang-tang ê chng-thāⁿ phò-hāi liáu-liáu. Kàu chia, Chì-bêng kám-kak tāi-chì tōa-tiâu--lo͘h! Nā-sī bô hâ an-choân-tòa khì hō͘ kau-thong..ê cha̍h--lo̍h--lâi, chiū ài hoa̍t-kim 1,500 kho͘, bô phah-sǹg nā kap lâng sio chông, khióng-kiaⁿ ū sìⁿ-miā ê gûi-hiám. Só͘-í in ang-á-bó͘ tī chhia-lāi chiū oan-ke sio-mē, hoah kah tōa-sè siaⁿ. Hit-tia̍p ke-pô-sîn tài chin tāng ê Chong..a chiū óa-khì kā in chiàm. Chhun-kiau sûi tâu kóng Chì-bêng kan-ta ē-hiáu gû-tiâu lāi tak gû-bó nā-tiāⁿ. Chì-bêng..a chiok bô-nāi kóng lóng mā-sī ūi-tio̍h an-choân. Chong..a iā kā i chàn-chhùi kóng an-choân-tòa it-tēng ài hâ, nā-bô, gû-leng-thn̂g-á sī ē chha̍k phòa iâ-chí-khak. Thiaⁿ kàu chia in ang-á-bó͘ sòa hiông-hiông gāng--khì, sa bô liâu-á-mn̂g, m̄-chai chit-ê ke-pô Chong..a sī teh kóng sím-mi̍h.
|
春嬌kap志明2人beh去hō͘朋友請。春嬌生做人妖嬌美麗，穿chhah koh高尚。坐入車內才講伊無beh hâ安全帶，因為安全帶hâ tiàm身軀，會kā hiah súi噹噹ê chng-thāⁿ破壞了了。到chia,志明感覺代誌大條--lo͘h！若是無hâ安全帶去hō͘交通--ê cha̍h--落--來，就ài罰金1,500箍，無扑算若kap人相chông,恐驚有性命ê危險。所以in尪仔某tī車內就冤家相mē,喝kah大細聲。Hit-tia̍p雞婆神tài真重ê宗--a就倚去kā in chiàm。春嬌sûi tâu講志明kan-ta會曉牛稠內tak牛母nā-tiāⁿ。志明--a足無奈講攏mā是為著安全。宗--a也kā伊chàn嘴講安全帶一定ài hâ,若無，牛奶糖仔是會chha̍k破椰子殼。聽到chia in尪仔某煞hiông-hiông gāng--去，sa無貓仔毛，m̄知這個雞婆宗--a是teh講甚mi̍h。 |
|
Eng-kok ê Bu̍t-lí ha̍k-ka Niú-thùn (Isaac Newton) ē-sái kóng sī Bu̍t-lí-ha̍k ê khai-ki-chó͘, tī 1686-nî i só͘ hoat-piáu ê Bān-iú ín-le̍k tēng-lu̍t(Law of universal gravitatial) khui-thiah “la̍t” ê tō-lí. Phông-kó ùi chhiū-téng ka-la̍uh, siak lo̍h lâi thô͘-kha, Niú-thùn kóng phông-kó hō͘ tē-kiû khip-ín, chiah ē poa̍h--lo̍h--lâi, goe̍h-niû it-ti̍t se̍h tē-kiû teh ūn-choán, iā-sī siū-tio̍h tē-kiû ê khip-ín la̍t só͘ tì..ê. Chhin-chhiūⁿ iá-kiû pí-sài, kiû hō͘ bat-tah(bat) hmh--tio̍h, kiû ē poe chiok hn̄g, á-sī bok-sìn-guh(boxeng) pí-sài, lâng hō͘ kûn-thâu-bú bok--tio̍h, bīn ē chéng oaiⁿ-oaiⁿ, sīm-chì hō͘ lâng cheng 1 ê tó--lo̍h--khì, che lóng sī “ la̍t ” teh chok-iōng. Sím-mi̍h hō-chò “la̍t”? Niú-thùn tī i hoat-piáu ê Ūn-tōng tēng-lu̍t (Newton’s law of motion) án-ni kái-soeh: La̍t chiū-sī mi̍h-kiāⁿ ê tōng-liōng(moment) tùi sî-kan ê piàn-hòa-lu̍t.Iōng sò͘-ha̍k-sek lâi piáu-sī chiū-sī ē-kha án-ni,
|
英國ê物理學家Isaac Newton(1642-1727)會使講是物理學ê開基祖，tī 1686年伊所發表ê萬有引力定律（Law of universal gravitatial）開拆「力」ê道理。Phông果ùi樹頂ka-la̍uh、摔落來塗腳，Newton講phông果hō͘地球吸引，才會跋--落--來，月娘一直se̍h地球teh 運轉，也是受著地球ê吸引力所致--ê。親像野球比賽，球hō͘ bat-tah（bat）hmh--著，球會飛足遠，抑是boxeng比賽，人hō͘拳頭母bok--著，面會腫歪歪，甚至hō͘人cheng 1下倒--落--去，這攏是「力」teh作用。 甚mi̍h號作「力」？Newton tī伊發表ê運動定律（Newton,s law of motion)án-ni解說：力就是物件ê動量（moment）tùi時間ê變化率。用數學式來表示就是下腳án-ni: |
|
F =
|
F = |
|
P sī tōng-liōng, iā chiū-sī mi̍h-kiāⁿ ê chit-liōng sêng sok-tō͘, siá=chò p=MV, M sī chit-liōng, V sī sok-tō͘. Chiū-sī tōng-liōng ê piàn-hòa, sī sî-kan.
|
P是動量，也就是物件ê質量乘速度，寫作 p=MV, M是質量，V 是速度。 就是動量ê變化， 是時間。 |
|
Ia-chí-khak
|
椰子殼 |
|
Gû-leng thn̂g-á
|
牛奶糖仔 |
|
F chiū-sī “la̍t”, mi̍h-kiāⁿ ê tōng-liōng piàn-hòa lâi hō͘ sî-kan pun. Chhin-chhiūⁿ po-lê-poe-á ùi toh-téng poa̍h--lo̍h--khì, tiāⁿ-tiāⁿ ē siak phòa. Chit ê in-toaⁿ chiū-sī poe-á kap thô͘-kha chiap-chhiok ê sî-kan chin té, tì-sú thô͘-kha chok-iōng tī poe-á ê la̍t piàn chiâⁿ chiok tōa, lâi kā po-lê-poe-á lòng phòa. Nā-sī tiàm thô͘-kha pho͘ 1 niá mî-chioh-phōe, po-lê-poe-á ùi toh-téng poa̍h--lo̍h--khì, chiū siak bē phòa. Sui-bóng poe-á poa̍h--lo̍h ê tōng-liōng piàn-hòa sio-siāng, m̄-kú mî-phōe kā poe-á kap thô͘-kha sio lòng ê sî-kan iân-tn̂g, hō͘ in ê chok-iōng la̍t piàn sè. Tī ūn-tōng-tiâⁿ ê thiàu-koân pí-sài, ūi-tio̍h ūn-tōng-oân ê an-choân, it -tēng ài pho͘ 1 tè kāu-kāu-kāu ê hái-mî-tiam, i ê bo̍k-tek chiū-sī beh iân-tn̂g sio lòng ê sî-kan, lâi hō͘ chok-iōng la̍t piàn sè, pó-hō͘ ūn-tōng-oân.
|
F 就是「力」，物件ê動量變化來hō͘時間分。親像玻璃杯仔ùi桌頂跋--落--去，定定會摔破。這個因端就是杯仔kap塗腳接觸ê時間真短，致使塗腳作用tī杯仔ê力變成足大，來kā玻璃杯仔撞破。若是tiàm塗腳鋪1領棉chioh-phōe,玻璃杯仔ùi桌頂跋--落--去，就摔bē破。雖罔杯仔跋--落ê動量變化相像，m̄-kú棉phōe kā杯仔kap塗腳相撞ê時間延長，hō͘ in ê作用力變細。Tī運動埕ê跳懸比賽，為著運動員ê安全，一定ài鋪1 tè厚厚厚ê海綿墊，伊ê目的就是beh延長相撞ê時間，來hō͘作用力變細，保護運動員。 |
|
Chit-má lâi chhì-giām gû-leng thn̂g-á chha̍k phòa iâ-chí-khak ê tāi-chì. The̍h 1 tè gû-leng thn̂g-á kā 1 thâu lia̍p hō͘ i chiam-chiam, lēng-gōa hit thâu khǹg tiàm thô͘-kha. Mo͘h 1-lia̍p iâ-chí-khak tiàm gû-leng thn̂g-á ê téng-koân, chhin-chhiūⁿ chiàⁿ-pêng ê tô͘ án-ni. Koh lâi chiū sī kā iâ-chí-khak siòng-chin-chin ùi gû-leng thn̂g-á hmh--lo̍͘h--khì, chit tè gû-leng thn̂g-á chiū ē chha̍k-ji̍p iâ-chí-khak. Sī sím-mi̍h goân-in chiam-chiam Ńg-Ńg ê gû-leng thn̂g-á ū hoat-tō͘ chha̍k phòa iâ-chí-khak? Che chiū-sī kap téng-bīn thô͘-kha lòng phòa po-lê-poe-á sio-siāng, in-ūi chiap-chhiok ê sî-kan chin té, tì-sú gû-leng thn̂g-á chok-iōng tī iâ-chí-khak ê la̍t piàn-chiâⁿ chiok tōa.
|
Chit-má來試驗牛奶糖仔chha̍k破椰子殼ê代誌。提1 tè牛奶糖仔kā 1頭lia̍p hō͘伊尖尖，另外hit頭囥tiàm塗腳。Mo͘h 1 粒椰子殼tiàm牛奶糖仔ê 頂懸，親像正爿ê圖án-ni。Koh 來就是kā椰子殼siòng真真ùi牛奶糖仔hmh--落--去，這塊牛奶糖仔就會chha̍k入椰子殼。是甚mi̍h原因尖尖軟軟ê牛奶糖仔有法度chha̍k破椰子殼？這就是kap頂面塗腳撞破玻璃杯仔相像，因為接觸ê時間真短，致使牛奶糖仔作用tī椰子殼ê力變成足大。 |
|
Chit ê ke-pô Chong..a kā gû-leng thn̂g-á chha̍k phòa iâ-chí-khak ê chhì-giām chò hō͘ Chì-bêng in ang-á bó͘ khòaⁿ liáu, Chhun-kiau chiah chai chē-chhia hâ an-choân-tòa chiū-sī beh pó-hō͘ ka-kī ê an-choân. Nā bô, chhia lâi sio chông, á-sī hiông-hiông tòng-chhia, chē tiàm chhia-lāi ê lâng chiū ē kha̍p-tio̍h chhia-khak. Lâng lâi hō͘ chiok tōa ê la̍t lòng--tio̍h, só͘ sán-seng ê siong-hāi chiū chin siong-tiōng--lo͘h! 2 lâng kā Chong..a soeh ló͘-la̍t liáu, Chhun-kiau chiū hâ an-choân-tòa hoaⁿ-hoaⁿ-hí-hí khì hō͘ pêng-iú chhiáⁿ--lah.
|
這個雞婆宗--a kā牛奶糖仔chha̍k破椰子殼ê試驗做hō͘志明in尪仔某看了，春嬌才知坐車hâ安全帶就是beh保護家己ê安全。若無，車來相chông,抑是hiông-hiông擋車，坐tiàm車內ê人就會kha̍p著車殼。人來hō͘足大ê力撞--著，所產生ê傷害就真siong-tiōng--lo͘h！兩人kā 宗--a 說勞力了，春嬌就hâ安全帶歡歡喜喜去hō͘朋友請--lah。 |
|
(Tâi-oân-jī Cha̍p-chì tē 13 kî, 2002 nî 5 ge̍h)
|
(台灣字雜誌第13期，2002年5月) |
