Pó-chûn Tē-kiû ê Tiōng-iàu Chu-goân_Gí-giân
|
保存地球ê重要資源：語言 |
| Tiuⁿ Ho̍k-chû |
張復聚 |
|
——Tâi-oân Lô-má-jī Hia̍p-hōe Sêng-li̍p ê Ōe
|
──台灣羅馬字協會成立ê話 |
|
Lán koan-sim Tâi-oân Gí-giân Bûn-hòa ê hó peng-iú tōa-tōa sè-sè, tāi-ke CTT!
|
咱關心台灣語言文化ê好朋友大大細細，大家出頭天！ |
|
Kin-á-ji̍t lán tī chia sêng-li̍p Tâi-oân Lô-má-jī Hia̍p-hōe (TLH), ū sím-mi̍h ì-gī? Lán siūⁿ beh chhòng--siáⁿ? Lán ê bo̍k-tek sī sím-mi̍h, tī tó-ūi?
|
今仔日咱tī chia成立台灣羅馬字協會（簡稱台羅會），有甚mi̍h意義？ 咱想beh創--啥？ 咱ê目的是甚mi̍h，tī tó位？ |
|
Góa siūⁿ chit-ê būn-tê sī lán chāi-chō múi chi̍t-ê lâng, lóng siūⁿ beh liáu-kái..ê.
|
我想這個問題是咱在座每一個人，攏想beh了解--ê。 |
|
Góa beh iōng chi̍t-ê chin kán-tan koh chin chheng-chhó ê koan-liām lâi piáu-sī lán TLH ê chú-tiuⁿ, “Chhiáⁿ pó-chûn tē-kiû siōng ê gí-giân bûn-hòa, he sī tē-kiû ê chu-goân, mā-sī sè-kài-lâng ê kiōng-tông châi-sán!”
|
我beh用1個真簡單koh真清楚ê觀念來表示咱台羅會 ê主張：「請保存地球上ê語言文化，he是地球ê資源，mā是世界人ê共同財產！」 |
|
Kòe-khì, lán ê gí-giân bûn-hòa goân-thâu lóng-sī thóng-tī-chiá ê hù-sio̍k ki-koan, chhiūⁿ ha̍k-hāu, sin-bûn pò-chóa, tiān-sī kap la-jí-o͘h téng-téng tāi-chiòng thoân-pò mûi-thé. In kā pau-chong chin sù-sī ê bûn-hòa kap kè-ta̍t koan-liām tùi téng-koân tàn--lo̍h--lâi, lán tio̍h ài koai-koai-á chiap-siū! Tī hit-ê bé-phiò, phiàn-phiò kap chò-phiò ê nî-tāi, lán m̄-káⁿ ū sím-mi̍h ì-kiàn. In-ūi lí nā ū kap thóng-tī-chiá bô kāng ê ì-kiàn, khó-lêng lí ē chin hó khòaⁿ! Nā-sī lí m̄-kiaⁿ sí, ì-kiàn chi̍t tōa tui, mā bô siáⁿ lō͘-iōng! Ke̍k-ke sī tī lín tau mn̂g koaiⁿ..leh, tī chhù-lāi káu pūi hóe-chhia, báng-á tèng gû-kak nā-tiāⁿ! Thóng-tī-chiá chi̍t-tiám-á lóng bô chùn-būn--tio̍h, bô hìⁿ-haiⁿ--tio̍h! Lán sui-jiân koai-koai-á kiáu sòe-kim, lán ê kiáⁿ-tī tī ha̍k-hāu iáu sī bô o̍h tio̍h lán ka-kī ê ōe-gí kap bûn-hòa kè-ta̍t-koan! Lán ê ōe-gí iáu-sī tē-jī-téng..ê, bô chúi-chún..ê kap bô lō͘-iōng..ê! Kàu 2001 ê kin-á-ji̍t, lán mā kám-kak iáu-sī án-ne. Bô sím-mi̍h chìn-pō͘! Lán thiàⁿ-sioh ê Tân Chóng-thóng ū pit-iàu chhut-bīn, thè THBK(Tiong-hôa Bîn-kok) kòe-khì chhò-ngō͘ ê gí-giân chèng-chhek kā Tâi-oân lâng hōe sit-lé, chhiūⁿ Lí chêng Chóng-thóng ūi 228 án-ne chò!
|
過去，咱ê語言文化源頭攏是統治者ê附屬機關，像學校、新聞報紙、電視kap la-jí-o͘h等等大眾傳播媒體。In kā包裝真sù-sī ê文化kap價值觀念tùi頂懸tàn--落-來，咱著ài乖乖仔接受！Tī hit-ê買票、騙票kap作票ê年代，咱m̄敢有甚mi̍h意見。因為你若有kap統治者無kāng ê意見，可能你會真好看！若是你m̄驚死、意見一大堆，mā無啥路用！Ke̍k-ke是tī lín兜門關--leh，tī厝內狗吠火車、蚊仔叮牛角nā-tiāⁿ！統治者一點仔攏無chùn-būn--tio̍h、無hìⁿ-haiⁿ--tio̍h!咱雖然乖乖仔繳稅金，咱ê子弟tī學校iáu是無學著咱家己ê話語kap文化價值觀！咱ê話語iáu是第二等--ê、無水準--ê kap無路用--ê!到2001 ê今仔日，咱mā感覺iáu是án-ne。無甚mi̍h進步！咱疼惜ê陳總統有必要出面，替THBK（中華民國）過去錯誤ê語言政策kā台灣人hōe失禮，像李前總統為228 án-ne做！ |
|
Ji̍t-pún thóng-tī lán Tâi-oân ê 1920 nî-tāi, lán ê chiân-pòe sêng-li̍p Tâi-oân Bûn-hòa Hia̍p-hōe teh phah-piàⁿ. Tng-tong-sî, Chhòa Pôe-hóe sian-siⁿ chiū khai-sí kó͘-bú Tâi-oân lâng chhái-iōng Se-kok-lâng ê Lô-má-jī lâi bat-jī, tha̍k-chheh, kap kái-siān Tâi-oân lâng siōng-tōa hāng ê pēⁿ-chèng, “bûn-hòa n̂g-sng-tháng”, iōng chit-má ê ōe chiū-sī bûn-hòa êng-ióng put-liông! Chóng-sī, chin khó-sioh. Chi̍t-hong-bīn siū tio̍h ké-pâu ê Hàn-jîn ì-sek ê pâi-thek, bô tit tio̍h chin chē lâng ê jīn-tông kap chi-chhî. Chi̍t-hong-bīn le̍k-sú mā bô hō͘ Tâi-oân lâng kàu-gia̍h ê sî-kan, bô jōa kú chiū tn̄g--khì--ah!
|
日本統治咱台灣ê 1920年代，咱ê前輩成立台灣文化協會teh扑拼。當tong時，蔡培火先生就開始鼓舞台灣人採用西國人ê羅馬字來bat字、讀冊，kap改善台灣人上大項ê病症──「文化黃酸桶」，用chit-má ê話就是文化營養不良！總--是，真可惜！一方面受著假pâu ê漢人意識ê排斥，無得著真濟人ê認同kap支持。一方面歷史mā無hō͘台灣人夠額ê時間，無偌久就斷--去-ah！ |
|
Kàu 1950 nî-tāi, Liân-ha̍p-kok khai-sí tiōng-sī jîn-lūi ê ōe-gí. UNESCO(Liân-ha̍p-kok Kho-ha̍k Kàu-io̍k kap Bûn-hòa Cho͘-chit) chú-tiuⁿ, “jîn-lūi ê bó-gí sī choân sè-kài siōng-kài chán ê kàu-ha̍k gí-giân.” M̄-kú, Tâi-oân pī pâi-tû tī Liân-ha̍p-kok ê gōa-kháu, chhiūⁿ Lîm Chong-gī kàu-siū kóng..ê, “Formosa, an isolated island with forgotten people”, lán pēng bô tit tio̍h chit-khoán sian-chìn koh ū oán-kiàn hó chú-tiuⁿ ê tì-ìm. Lán ê bó-gí kè-sio̍k hō͘ lâng chau-that, hō͘ lâng khòaⁿ-khin, hō͘ lâng thí-chhiò! Kan-ta soán-kí nā kàu chiah ē kóng kúi-kù-á koh lâi kā lán phiàn-phiò nā-tiāⁿ! Ba̍k-chêng, Liân-ha̍p-kok koh teh chhui-sak Agenda 21, chiū-sī 21 sè-kí tē-kiû ê tōa gī-tê. Pó-chûn chió-sò͘ lâng ê bûn-hòa chiâⁿ-chò sī kài iàu-kín ê sū-kang chi-it. Gí-giân sī pó-chûn bûn-hòa siōng tē-it iàu-kín, ū-hāu koh hó-iōng ê kang-kū. M̄-kú, lán ê sin chèng-hú kap sin chóng-thóng mā ná-chhiūⁿ lóng bô sî-kan thang siūⁿ--tio̍h, mā bô thiaⁿ--tio̍h ê khoán! Bô-chhái lán ê soán-phiò!
|
到1950年代，聯合國開始重視人類ê話語。UNESCO(聯合國科學教育kap文化組織）主張：「人類ê母語是全世界上kài chán ê教學語言。」 M̄-kú,台灣被排除tī聯合國ê外口，像林宗義教授講--ê:「Formosa, an isolated island with forgotten people」，咱並無得著這款先進koh有遠見好主張ê 致蔭。咱ê母語繼續hō͘人糟踢、hō͘人看輕、hō͘人恥笑！Kan-ta選舉若到才會講幾句仔 koh來kā咱騙票nā-tiāⁿ！目前，聯合國koh teh推sak 「Agenda 21」，就是21世紀地球ê大議題。保存少數人ê文化成做是kài要緊ê事工之一。語言是保存文化上第一要緊、有效koh好用ê工具。M̄-kú,咱ê新政府kap新總統mā 若像攏無時間thang想--著，mā無聽--著ê款！無采咱ê選票！ |
|
Tī chit-khoán bô sím-mi̍h ǹg-bāng ê thó͘-tē kap sî-tāi, lán beh án-chóaⁿ? Lán ē-tàng án-chóaⁿ ? Che chiū-sī lán TLH sêng-li̍p ê lí-iû kap chûn-chāi ê ì-gī, lán beh kā sè-kài-lâng kóng,”Tâi-oân koh ū chi̍t-tīn chia̍h-pá siuⁿ-êng koh m̄-chai-sí mā m̄-kiaⁿ-sí ê lâng beh thè sè-kài lâng pó-chûn tē-kiû siōng ê tiōng-iàu chu-goân ê chi̍t-hāng: gí-giân bûn-hòa!” Lán beh tī chia kā sè-kài soan-pò, “Tâi-oân lâng bô phah-sǹg beh hòng-khì in ka-kī ê Tâi-oân Bó-gí!” Lán koh beh kóng, chia̍h-pá siuⁿ-êng chiah ē ū bûn-bêng!
|
Tī這款無甚mi̍h向望ê土地kap時代，咱beh án-chóaⁿ？ 咱會當 án-chóaⁿ？ Che就是咱台羅會成立ê理由kap存在ê意義，咱beh kā世界人講：「台灣koh有1-tīn食飽siuⁿ閒koh m̄知死mā m̄驚死ê人beh替世界人保存地球上 ê重要資源ê一項──語言文化！」 咱beh tī chia kā世界宣佈：「台灣人無扑算beh放棄in家己ê台灣母語！」 咱koh beh講：「食飽siuⁿ閒才會有文明！」 |
|
1996 nî, tī Bí-kok ê Michigan sêng-li̍p chi̍t-ê bîn-kan thoân-thé kiò-chò Terralengoa, kán-chheng TL. I ê chong-chí sī beh pó-hō͘ tē-kiû ê gí-giân kap bu̍t-chióng. Gí-giân kap bu̍t-chióng kiám ū koan-hē? Ū sím-mi̍h koan-hē--leh?
|
1996年，tī美國ê Michigan成立1個民間團體叫做Terralengoa,簡稱TL。伊ê宗旨是beh保護地球ê語言kap物種。語言kap物種kám有關係？ 有甚mi̍h關係--leh？ |
|
Kin-kì in ê gián-kiù, gí-giân piàn-hòa jú tōa, iā chiū-sī gí-giân jú chē ê só͘-chāi, bu̍t-chióng jú chē! Iōng Eng-gí lâi kóng, chiū-sī Lenguistic diversity, Biodiversity kap Cultural diversity hō͘-siōng ū koan-hē.
|
根據in ê研究，語言變化愈大，也就是語言愈濟ê所在，物種愈濟！用英語來講，就是「Lenguistic diversity, Biodiversity kap Cultural diversity」互相有關係。 |
|
In ê lí-lūn sī, gí-giân bûn-hòa ē éng-hióng lâng tùi tōng-bu̍t, si̍t-bu̍t ê khòaⁿ-hoat kap sú-iōng ê thài-tō͘. Nā-sī tan-it gí-giân, chin khó-lêng tio̍h kan-ta tùi bó͘ kúi chióng tōng-bu̍t, si̍t-bu̍t ū koan-liām. Chhun..ê lóng m̄-bat, m̄-chai. Tio̍h chhìn-chhái chhú-lí. Kiat-kio̍k chiū-sī kā chin chē m̄-bat ê bu̍t-chióng lām-sám-iōng, o͘-pe̍h pìⁿ, sīm-chì kā húi-bia̍t! Chi̍t-ê chin hó ê lē chiū-sī âng-tāu-sam.
|
In ê理論是：語言文化會影響人對動物、植物ê看法kap使用ê態度。若是單一語言，真可能tio̍h kan-ta 對某幾種動物、植物有觀念。Chhun--ê攏m̄-bat、m̄-知。Tio̍h chhìn-chhái處理。結局就是kā真濟m̄-bat ê物種lām-sám用、烏白pìⁿ，甚至kā毀滅！一個真好ê例就是紅豆杉。 |
|
Lán chit-má teh tī-liâu leng-gâm(breast cancer) ê sian-tan chiū-sī tùi i thê-liān--chhut--lâi..ê. M̄-kú tī 1960 nî-tāi, lâng lóng kā khòaⁿ-chò sī bô lō͘-iōng ê àu-chhâ. In-ūi i ê bok-châi bē-tàng chò ka-kū kap chong-hông. Bô keng-chè lī-ek. Tùi hit tang-chūn ê lâng lâi kóng sǹg pùn-sò! Siūⁿ bē kàu, chit-má khiok sī pó! M̄-nā sī pó, sī cha-bó͘ lâng ê kiù-chhiⁿ! M̄-nā sī cha-bó͘ lâng, cha-po͘ lâng mā kāng-khoán. Cha-po͘ lâng mā khó-lêng ē seⁿ leng-gâm! Chiàu Bí-kok ê kho-ha̍k-ka Peter Raven kóng..ê, chit-má Tē-kiû ê bu̍t-chióng chi̍t-nî siau-bia̍t 1,000 chióng! Chit lāi-té ū jōa chē sī chhiūⁿ âng-tāu-sam chit-khoán ê pó-pòe--leh?
|
咱chit-má teh治療乳癌（breast cancer）ê仙丹就是tùi伊提煉出來--ê。M̄-kú tī 1960年代，人攏kā看做是無路用ê漚柴。因為伊ê木材bē當做傢俱kap裝潢，無經濟利益。Tùi hit tang陣ê人來講算糞圾！想bē到，chit-má卻是寶！M̄-nā是寶，是查某人ê救星！M̄-nā是查某人，查甫人mā共款。查甫人mā可能會生乳癌！照美國ê科學家Peter Raven 講--ê,chit-má地球ê物種1年消滅1,000種！這內底有偌濟是像紅豆杉這款ê寶貝--leh？ |
|
Chò-tīn ián-hòa(Co-evolution), sī chòe-kīn ê sin ha̍k-soat. Chiū-sī kóng, jîn-lūi kap chū-jiân khoân-kéng, pau-koat tōng-bu̍t kap si̍t-bu̍t, sī tâng-chê teh piàn-hòa..ê. Nā-sī án-ne, jîn-lūi chham-ú ê bô͘-sek sī án-chóaⁿ? Phōaⁿ-ián ê kak-sek sī sím-mi̍h? Chit-má lóng iáu m̄-chai. Lán tòa tī tē-kiû téng só͘ ū ê lâng, lóng ū gī-bū lâi pó-chûn tē-kiû siōng só͘ ū ê gí-giân kap bu̍t-chióng, thang lâu hō͘ chhian-bān nî í-āu lán ê kiáⁿ-sun thang èng-iōng kap hiáng-siū!
|
做陣演化（Co-evolution)，是最近ê新學說。就是講：人類kap自然環境，包括動物kap植物，是同齊teh變化--ê。若是án-ne,人類參與ê模式是án-chóaⁿ？ 扮演ê角色是甚mi̍h？ Chit-má攏iáu m̄知。咱tòa tī地球頂所有ê人，攏有義務來保存地球上所有ê語言kap物種，thang留hō͘千萬年以後咱ê子孫thang應用kap享受！ |
|
Che chiū-sī lán TLH beh chò ê sū-kang kap lán bo̍k-tek ê só͘-chāi. Lán tāi-ke tàu-tīn lâi phah-piàⁿ, hō͘-siōng bián-lē, hō͘-siōng tok-chhiok, mā hō͘-siōng chun-tiōng kap hō͘-siōng him-sióng!
|
這就是咱台羅會 beh做ê事工kap咱目的ê所在。咱大家鬥tīn來扑拼，互相勉勵、互相督促，mā互相尊重kap互相欣賞！ |
|
To-siā! Chiok tāi-ke “Chia̍h-pá siuⁿ-êng, chhòng-chō sin bûn-bêng!”
|
多謝！祝大家「食飽siuⁿ閒，創造新文明！」 |
|
(Tâioân-jī Tē 9 kî, 2001 nî 9 goe̍h)
|
（台灣字第9期，2001年9月） |
