Sí-hái Chhau-pún
|
死海抄本 |
| N K L |
那克來博士 |
|
I. Sí-hái ê chiu-ûi:
|
I. 死海ê周圍 |
|
Tû pak-pō͘ Iok-tàn hô ê ji̍p-kháu, kap lâm-pō͘ chit ê tōa-ô͘ lâu-ji̍p soa-bô͘ ê pō͘-hūn í-gōa, sì chiu-ûi ê hái-hōaⁿ lóng sī tú-thiⁿ ê choa̍t-piah (hiám-ok ê soaⁿ, tú-tú chhin-chhiūⁿ Hoa-liân). 1947 nî chhun-thiⁿ bé, chi̍t ê A-lat-pek kò͘-iûⁿ ê gín-ná, kiò-chòe Bo̍k-hám-be̍k-tek Ài-tek-tōe-pek (Muhammad adh-Dhib) tī Sí-hái sai-pak hōaⁿ, hiān-chāi kiò-chòe Khó-be̍h Khek-bú-lân (Khirbet Qumren) ê só͘-chāi teh kò͘ in ê soaⁿ-tiûⁿ. Chiah ê iûⁿ-á phah-m̄-kìⁿ chi̍t chiah, i khì kàu hiah ê choa̍t piah ê só͘-chāi teh chhē. Tī hia ū chin-chōe soaⁿ-tōng, i kàu kî-tiong ê chi̍t ê tōng-kháu ê sî, teh siūⁿ kóng, iûⁿ-á m̄-chai ōe poa̍h-lo̍h tī tōng-lāi bōe, chiah tàn chi̍t lia̍p chio̍h-thâu lo̍h-khì thàm khòaⁿ-māi. Tng chio̍h-thâu kho̍k-tio̍h tōng-tóe ê sî, i thiaⁿ-tio̍h chhin-chhiūⁿ ū sím-mi̍h phòa-hûi ê siaⁿ. I chiū mō͘-hiám keng-kè chōe-chōe ê khùn-lân, i chiah ji̍p-khì kàu tōng-lāi, tī hia i khòaⁿ-tio̍h chi̍t-kaó hûi ê àng. I nā ū chhē chi̍t-kóa iáu ōe ēng-tit ê àng-á, chiū í-keng ōe chin boán-chiok, m̄-kú chiah ê àng-lāi ū tóe kui kńg ê iûⁿ-phê ê chhau-pún. I kap in chhù ê lâng siūⁿ kóng, khòaⁿ ōe thang chiong chiah ê khì bōe chi̍t kóa chîⁿ á bô? Chiū khì Pek-lī-hêng chhē A-lat-pek ê cho̍k-tiúⁿ. Chit ê cho̍k-tiúⁿ ōe-hiáu tha̍k A-lat-pek bûn, chóng-sī bōe-hiáu tha̍k chiah ê Hi-pek-lâi bûn-jī ê chhau-kńg, só͘-í i bô siūⁿ beh bóe. Āu-lâi in tòa chiah ê chhau-kńg khì chhē sio̍k Sū-lī-a Chèng-thóng Kàu-hōe ê chi̍t ê seng-lí lâng, miâ kiò Soa-him (Khalil Eskander Shahim), i iā bōe-hiáu tha̍k chiah ê chhau-kńg, só͘-í i chhōa chit ê gín-ná ê lāu-bú khì chhē i chi̍t ê tòa tī Iâ-lō͘-sat-léng ê pêng-iú miâ kiò Kiâu-tī Í-sài-a (Georga Isaiah), i iā sī Sū-lī-a chi̍t keng kàu-hōe ê hōe-iú, i iā bōe-hiáu tha̍k hiah ê chhau-kńg, chóng-sī i ū chhōa in the̍h chiah ê chhau-kńg khì chhē Sū-lī-a Chèng-thóng Kàu-hōe in ê kam-tok Sat-bó͘-jíⁿ chú-kàu (Athanasius Yeshoe Samoel). Chú-kàu bōe-hiáu tha̍k chiah ê chhau-kńg, chóng-sī i ū chhù-bī, chai che sī chin kū ê mi̍h, ài beh chiong chiah ê pó-chûn tī tô͘-su-koán.
|
除北部約旦河ê入口，kap南部這個大湖流入沙漠ê部份以外，四周圍ê海岸攏是tú天ê 絕壁（險惡ê山，tú-tú親像花蓮）。1947年春天尾，一個阿拉伯顧羊ê囡仔，叫做穆罕默德Ài-tek-tōe-pek（Muhammad adh-Dhib）tī死海西北岸，現在叫做Khó-be̍h Khek-bú-lân(Khirbet Qumren)ê 所在teh顧in ê山場。Chiah ê羊仔扑m̄見一隻，伊去到hiah ê絕壁ê所在teh chhē。Tī hia有真濟山洞，伊到其中ê一個洞口ê 時，teh 想講，羊仔m̄知會跋落tī洞內bōe,chiah tàn一粒石頭落去探看māi。當石頭kho̍k著洞底ê時，伊聽著親像有甚mi̍h破磁ê聲。伊就冒險經過濟濟ê困難，伊才入去到洞內，tī hia伊看著一寡磁ê甕。伊若有chhē一寡iáu 會用--得ê甕仔，就已經會真滿足，m̄-kú chiah ê甕內有tóe歸卷ê羊皮ê抄本。伊kap in厝ê人想講，看會thang 將chiah ê去賣一寡錢抑無？就去伯利恆chhē阿拉伯ê族長。這個族長會曉讀阿拉伯文，總--是bōe曉讀chiah ê希伯來文字ê抄卷，所以伊無想beh買。後--來in帶chiah ê抄卷去chhē屬敘利亞正統教會ê一個生理人，名叫沙欣（Khalil Eskander Shahim)，伊也bōe曉讀chiah ê抄卷，所以伊chhōa這個囡仔ê老母去chhē伊一個tòa tī耶路撒冷ê朋友，名叫喬治以賽亞（George Isaiah），伊也是敘利亞一間教會ê會友，伊也bōe曉讀hiah ê抄卷，總--是伊有chhōa in提chiah ê抄卷去chhē敘利亞正統教會 in ê監督撒母耳主教（Athanasius Yeshoe Samoel）。主教bōe曉讀chiah ê抄卷，總--是伊有趣味，知che是真舊ê物，ài beh將chiah ê保存tī圖書館。 |
|
Tī 6 ge̍h ū chi̍t ji̍t, chiah ê bo̍k-chiá chiū the̍h chhau-kńg khì kàu Sū-lī-a ê Chèng-thóng Kàu-hōe Siu-tō-īⁿ ê mn̂g-kháu, chóng-sī lâng m̄ hō͘ i ji̍p, kā i kóaⁿ cháu. Hit-sî in kî-tiong ê chi̍t lâng chiū the̍h i ê hūn 6 pún ê chhau-kńg lī-khui in cháu. Khiok āu-lâi chhun 5 pún. Hit 5 pún chiū tòa kàu Sat-bó͘-jíⁿ kam-tok hia. Siu-tō-īⁿ ū bóe 5 pún khí-lâi, sī chú-kàu ēng iok 150 kho͘ ê Bí-kim bóe--ê. Sat-bó͘-jíⁿ chú-kàu chiong hiah ê chhau-kńg the̍h khì tong-tōe ê Hoat-kok Sèng-keng Khó-kó͘ ha̍k-īⁿ (Ecole Bibliqoe et Archaeologiqoe Francaise). In kā i kóng hiah ê sī bô kè-ta̍t ê mi̍h. Tong-sî chi̍t-kóa chhut-miâ ê Sū-lī-a kap Iû-thài lâng, iā teh hoâi-gî chiah ê chhau-kńg ê kè-ta̍t. Kàu 1947 nî joa̍h-thiⁿ ê bé-á, chi̍t ê Iû-thài lâng ê i-seng Mâu-lī-su Pek-lông (Maurice Brown) chiah chiong ū chiah ê chhau-kńg chûn-chāi ê sū, thong-ti tī Iâ-lō͘-sat-léng ê Hi-pek-lâi Tāi-ha̍k. Tī 1947 nî 11 ge̍h 25 ji̍t, Hi-pek-lâi Tāi-ha̍k ê So͘-khek-nî-khek (E. L. Sukenek) chiah chai-iáⁿ kóng ū chi̍t-kóa chhau-kńg thang hó bóe. Tī 11 ge̍h 29, chi̍t ê A-lat-pek lâng tùi Pek-lī-hêng the̍h 6 kńg chhau-pún, kap N̄g ê àng-á lâi; So͘-khek-nî-khek chiū kā bóe khí-lâi.
|
Tī 6月有一日，chiah ê牧者就提抄卷去到敘利亞ê正統教會修道院ê門口，總--是人m̄ hō͘伊入，kā伊趕走。Hit時in其中ê一人就提伊ê份6本ê抄卷離開in走。Khiok後--來剩5本。Hit 5本就帶到撒母爾監督hia。修道院有買5本起--來，是主教用約150箍ê美金買--ê。撒母耳主教將hiah ê抄卷提去當地ê法國聖經考古學院（Ecole Bibliqoe et Archaeologiqoe Francaise)。In kā伊講hiah ê是無價值ê物。當時一寡出名ê敘利亞kap猶太人，也teh懷疑chiah ê抄卷ê價值。到1947年熱天ê尾仔，一個猶太人ê醫生毛利思伯朗（Maurice Brown)才將有chiah ê抄卷存在ê事，通知tī耶路撒冷ê希伯來大學。Tī 1947年11月25日，希伯來大學ê蘇克尼克（E. L. Sukenek）才知影講有一寡抄卷thang好買。Tī 11月29，一個阿拉伯人tùi伯利恆提6卷抄本，Kap兩個甕仔來；蘇克尼克就kā買--起來。 |
|
Tī 1947 nî 12 ge̍h, So͘-khek-nî-khek chiah thâu chi̍t pái thiaⁿ-tio̍h kóng tī Sū-lī-a Chèng-thóng kàu-hōe Siu-tō-īⁿ ū chi̍t kóa pa̍t khoán ê chhau-kńg. Hiah ê, thiaⁿ kóng sī tùi chi̍t keng óa-kūn Sí-hái ê Sū-lī-a Siu-tō-īⁿ lâi--ê. Hit sî tī Pa-le̍k-su-thèng, A-lat-pek kap Iû-thài lâng ê koan-hē chin bái, lióng hong khai-sí siā-kek, tì-kàu ín-khí chiàn-cheng. Chit tiûⁿ ê chiàn-cheng tī 1948 nî 5 ge̍h kiat-sok; chi̍t ê sin ê kok-ka Í-sek-lia̍t tàn-seng. Tī chit khoán chêng-hêng ê ē-bīn, chòe chi̍t ê Iû-thài lâng ê So͘-khek-nî-khek, chin oh-tit thang khòaⁿ-tio̍h tī A-lat-pek lâng hit pêng ê Sū-lī-a Chèng-thóng Kàu-hōe Siu-tō-īⁿ hiah ê chhau-kńg. Ti̍t-kàu 1948 nî ê chiaⁿ ge̍h bé, So͘-khek-nî-khek chiah ōe thang tī Iâ-lō͘-sat-léng ê Ki-tok-kàu Chheng-liân-hōe khòaⁿ-tio̍h chiah ê chhau-kńg, sī An-tong Khek-lah (Anton Kiraz) tāi-piáu Sat-bó͘-jíⁿ chú-kàu the̍h khì--ê. So͘-khek-nî-khek tit-tio̍h ún-chún, thang chiong kî-tiong ê chi̍t pō͘-hūn chhau khí-lâi. Kàu 1948 nî 2 ge̍h chhoe 6, chiū chiong chiah ê chhau-kńg sàng hêng Khek-lah. So͘-khek-nî-khek chin ài bóe, chóng-sī bô kàu chîⁿ, chiū pài-thok Khek-lah, pó-chûn kàu i ū chîⁿ thang kā i bóe. Khek-lah ū tap-èng, kàu So͘-khek-nî-khek chi̍p ū chîⁿ thang kā siu-bóe, beh chiong chiah ê chhau-kńg pó-chûn leh.
|
Tī 1947年12月，蘇克尼克才頭一擺聽著講tī敘利亞正統教會修道院有一寡別款ê抄卷。Hiah ê,聽講是tùi一間倚近死海ê敘利亞修道院來--ê。Hit時tī巴勒斯坦，阿拉伯kap猶太人ê關係真bái,兩方開始射擊，致到引起戰爭。這場ê戰爭tī 1948年5月結束；一個新ê國家以色列誕生。Tī這款情形ê下面，做一個猶太人ê 蘇克尼克，真oh-tit thang看著tī阿拉伯人hit爿ê敘利亞正統教會修道院hiah ê抄卷。直到1948年ê正月尾，蘇克尼克才會thang tī耶路撒冷ê基督教青年會看著chiah ê抄卷，是安東克拉（Anton Kiraz）代表撒母耳主教提去--ê。蘇克尼克得著允准，thang將其中ê一部份抄--起來。到1948年2月初6，就將chiah ê抄卷送還克拉。蘇克尼克真ài買，總--是無夠錢，就拜託克拉，保存到伊有錢thang kā伊買。克拉有答應，到蘇克尼克集有錢thang kā收買，beh將chiah ê抄卷保存--leh。 |
|
1948 nî 2 ge̍h 18 ji̍t, tī Iâ-lō͘-sat-léng ê Bí-kok Tong-hong Gián-kiù-īⁿ (American Scho͘l of Oriental Research). Chit keng ha̍k-īⁿ sī 80 keng tāi-ha̍k teh chi-chhî ê, ū chiap-tio̍h Sū-lī-a Chèng-thóng Kàu-hōe ê tiān-ōe, mn̄g khòaⁿ in Gián-kiù-īⁿ lāi-bīn, kiám ū lâng ōe thang jīn-chèng tī Siu-tō-īⁿ tô͘-su-koán ê chi̍t hūn kó͘-tāi ê chhiú-chhau-pún. Gián-kiù-īⁿ ê chú-jīm Pò͘-lô-sì (Millar Burrows) bô tī-teh, tú-tn̄g ū hit nî ê ha̍k-oân Pek-lông-lī (William Brownlee) kap Te̍k-lâi-hut (John Trever) lâu tī hia. Só͘-í Siu-tō-īⁿ ê siu-sū Pò͘-thok-sū Só͘-mî (Butros Sowmy) tī 1948 nî 2 ge̍h 19, tòa chi̍t ê chin tōa kńg ê chhau-pún khì kàu Gián-kiù-īⁿ. Tek-lâi-hut chiong hit pún chhau chi̍t pō͘-hūn khí-lâi, sió-khóa tha̍k liáu-āu, jīn-chhut che sī Í-sài-a ê chhau-pún. Tī 2 ge̍h bé, So͘-khek-nî-khek chiap-tio̍h chi̍t tiuⁿ Khek-lah ê phoe kóng, Sat-bó͘-jíⁿ chú-kàu bô koh siūⁿ beh chiong chiah ê chhau-pún bōe i lah. Sī chi̍t kóa Bí-kok ê ha̍k-chiá khó͘-khǹg Sat-bó͘-jíⁿ chú-kàu kóng, ūi-tio̍h an-choân khí-kiàn, khah hó tio̍h chiong chiah ê chhau-pún the̍h lī-khui Pa-le̍k-su-thèng. Āu-lâi chiah chai chú-kàu ū chiong chiah ê tòa khì kàu Bí-kok, tī chia, tī hia teh tián-lám, ài beh chhut bōe.
|
1948年2月18日，tī耶路撒冷ê美國東方研究院（American Scho͘l of Oriental Research）。這間學院是80間大學teh友持ê,有接著敘利亞正統教會ê電話，問看in研究院內面，kiám有人會thang認證tī修道院圖書館ê一份古代ê手抄本。研究院ê主任布羅司（Millar Burrows）無tī--teh，tú-tn̄g有hit年ê學員伯朗利（William Brownlee) kap特萊弗（John Trever）留tī hia。所以修道院ê修士布託士所棉（Butros Sowmy）tī 1948 年2月19，帶一個真大卷ê抄本去到研究院。特萊弗將hit本抄一部份起--來，小可讀了後，認出che是〈以賽亞〉ê抄本。Tī 2月尾，蘇克尼克接著一張克拉ê批講，撒母耳主教無koh想beh將chiah ê抄本賣伊--lah。是一寡美國ê學者苦勸撒母耳主教講，為著安全起見，較好著將chiah ê抄本提離開巴勒斯坦。後--來才知主教有將chiah ê帶去到美國，tī chia,tī hia teh展覽，ài beh出賣。 |
|
Tī 1954 nî ê joa̍h-thiⁿ, Iâ-lîm (Y Yadin) chiah ūi-tio̍h Hi-pek-lâi Tāi-ha̍k, chhut 25 bān ê Bí-kim chiong chiah ê bóe khí-lâi. (Ōe kì-tit chú-kàu chiah ēng iok 150 kho͘ ê Bí-kim bóe--ê). Chiah ê lóng-chóng ū 5 pún. Liân So͘-khek-nî-khek só͘ bóe ê 6 pún, taⁿ lóng chûn tī Í-sek-lia̍t ê Hi-pek-lâi Tāi-ha̍k. Chóng-sī chiah ê chí-ū sī Sí-hái chhau-pún ê chi̍t pō͘-hūn nā-tiāⁿ. Tùi 1949 nî í-āu, tī óa Kho-bek Khek-bú-lân ê só͘-chāi, ū koh hoat-kiàn tio̍h chin-chōe kî-thaⁿ ê bûn-kiāⁿ, í-ki̍p khó-kó͘-ha̍k ê chu-liāu, chiah ê lóng sio̍k tī Iok-tàn ê chèng-hú. Hiān-sî tû chi̍t kóa bûn-kiāⁿ iáu tī sè-kài 4, 5 ūi ê ha̍k-su̍t gián-kiù tiong-sim teh kiám-cha í-gōa, lóng pó-chûn tī Pa-le̍k-su-thèng Khó-kó͘ Phok-bu̍t-īⁿ.
|
Tī 1954年ê熱天，耶林（Y. Yadin)才為著希伯來大學，出25萬ê美金將chiah ê買--起來。（會記--tit主教才用約150箍ê美金買--ê)。Chiah ê 攏總有5 本。連蘇克尼克所買ê 6本，今攏存tī以色列ê希伯來大學。總--是chiah ê只有是死海抄本ê一部份nā-tiāⁿ。Tùi 1949年以後，tī倚科麥克母蘭ê所在，有koh發見著真濟其他ê文件，以及考古學ê資料，chiah ê攏屬tī約旦ê政府。現時除一寡文件iáu tī世界四、五位ê學術研究中心teh 檢查以外，攏保存tī 巴勒斯坦考古博物院。 |
|
II. Tī Iok-hān Tek-lâi-hut tī 1948 nî 2 ge̍h 19, jīn-chhut Í-sài-a chhau-pún ê chin kú í-chêng, Pok-lô-keh sîn-hū (Father J. P. M. Van der Ploeg) í-keng tī 1947 nî 6 ge̍h chiū iā jīn-chèng chhut-lâi. Āu-lâi tī 1948 nî chiaⁿ-ge̍h, So͘-khek-nî-khek ū jīn-chèng Í-sài-a kap lēng-gōa chi̍t kńg ōe-thang kiò-chòe Kàu-thoân Kui-lu̍t, ū-sî iā chheng-chòe “Siáu-phài bûn-su” á-sī “Kí-lu̍t kong-iau” ê chheh. Tī Hi-pek-lâi Tāi-ha̍k hit 11 kńg chhau-pún, bô it-tēng sī ū 11 ê bô siāng ê chheh-miâ. In-ūi kî-tiong ū 4 kńg ha̍p khí-lâi chiâⁿ-chòe chi̍t pún hiān-chāi kiò-chòe Kám-un Si-phian ê chheh, Kàu-thoân Kui-lu̍t iā ū 2 kńg. Chhun ê sī Í-sài-a 2 kńg. kap Hap-pa-kok chù-kái, Chhòng-sè-kì, Chhù-keng, í-ki̍p kng-bêng ê Kiáⁿ kap o͘-àm ê kiáⁿ ê chiàn-cheng.
|
II. Tī約翰德萊弗tī 1948年2月19，認出〈以賽亞〉抄本ê真久以前，卜羅格神父（Father J. P. M. Van der Ploeg）已經tī 1947年6月就也認證--出來。後--來tī 1948年正--月，蘇克尼克有認證〈以賽亞〉kap另外一卷會thang叫做教傳規律，有時也稱做「小派文書」抑是「紀律綱要」ê冊。Tī希伯來大學hit 11卷抄本，無一定是有11個無像ê冊名。因為其中有四卷合--起來成做一本現在叫做感恩詩篇ê冊，教團規律也有兩卷。Chhun ê是〈以賽亞〉2 卷，kap合巴谷注解、創世記、Chhù-經，以及光明ê子kap烏暗ê子ê戰爭。 |
|
Koan-hē gián-kiù Hi-pek-lâi ê bûn-jī, ū chin-chōe chheh thang chòe chham-khó, chhin-chhiūⁿ Hi-pek-lâi jī ê siá hoat, á-sī chin-chōe chióng ê lūi-phian. Só͘-í beh jīn-chèng Hi-pek-lâi bûn m̄-sī chin khùn-lân ê sū, te̍k-pia̍t sī ū ê í-keng bat ū tha̍k-kè kó͘-chá ê Hi-pek-lâi bûn chhiú chhau-pún ê keng-giām ê ha̍k-chiá. Chóng-sī beh koat-tēng chi̍t ê chhau-pún ê nî-tāi, chiū iū-koh sī lēng-gōa chi̍t hāng tāi-chì. Só͘-í Iok-hān Tek-lâi-hut, chiah tī 1948 nî 3 ge̍h chiong Í-sài-a chhau-pún hip-siōng khí-lâi, kià hō͘ Ui-liâm A-pek-lâi-tek (William F. Albreight), hit-sî i tò-khì tī Bí-kok ê Iok-hān-su Hek-pek-kim-su Tāi-ha̍k (Johns Hopkins). A-pek-lâi-tek sûi-sî toàn-tēng chiah ê bûn-kiāⁿ ê nî-tāi chòe Chú-chiân 150-100 nî. Chóng-sī tī hit nî 10 ge̍h Tek-put-sì (Dropsie) Ha̍k-īⁿ ê Só͘-lô-bûn Chài-tu̍t-lîm (Solomon Zeitlin) kóng Í-sài-a chit koàn, ū khó-lêng sī chin bān ê bûn-kiāⁿ, tio̍h tùi Tiong-sè-kí tēng khí. 1949 nî 10 ge̍h Ban-thiat-su-tek (Manchester) Tāi-ha̍k ê Oai-su (P. R. Weis) iáu-kú tùi Chú-āu 11 sè-kí tēng khí; chóng-sī che í-keng m̄-sī i hiān-chāi ê ì-kiàn lah. Tī siāng 1950 nî ê 10 ge̍h, Kiàm-kiô Tāi-ha̍k ê Tō͘-lâi-hut (G. R. Driver) chiong chiah ê bûn-kiāⁿ tēng-chòe Chú-āu 200-500 nî ê mi̍h. Sui-jiân sī án-ni, hiān-chāi siū it-poaⁿ só͘ chiap-la̍p ê kóng-hoat, sī chiah ê Sí-hái Chhau-pún tāi-pō͘-hūn ê ji̍t-kî, èng-tong tēng tī Chú-chêng 200 nî kàu tī Chú-āu 70 nî ê tiong-kan.
|
關係研究希伯來ê文字，有真濟冊thang做參考，親像希伯來字ê寫法，抑是真濟種ê彙編。所以beh認證希伯來文m̄是真困難ê事，特別是有ê已經bat有讀過古早ê希伯來文手抄本ê經驗ê學者。總--是beh決定一個抄本ê年代，就又koh是另外一項代誌。所以約翰特萊弗，才tī 1948年3月將〈以賽亞〉抄本翕像--起來，寄hō͘ 威廉阿伯萊德（William F. Albreight），hit時伊倒去tī美國ê約翰霍普金斯大學（Johns Hopkins）。亞伯萊德隨時斷定chiah ê 文件ê年代做主前150-100年。總--是tī hit年10月德勃寺（Dropsie) 學院ê所羅門載突林（Solomon Zeitlin)講〈以賽亞〉這卷，有可能是真慢ê文件，著tùi中世紀定起。1949年10月曼徹斯特（Manchester）大學ê Oai-su(P. R. Weis） iáu-kú tùi 主後11世紀定起；總--是che已經m̄是伊現在ê意見--lah。Tī siāng 1950年ê 10月，劍橋大學ê 杜萊佛（G. R. Driver）將chiah ê文件定做主後200-500年ê物。雖然是án-ni,現在受一般所接納ê講法，是chiah ê死海抄本大部份ê日期，應當定tī主前200年到tī主後70年ê中間。 |
|
III. Khí-thâu Se-iûⁿ ê ha̍k-chiá chhē bōe chhut hoat-hiān chiah ê chhau-pún ê chèng-khak tōe-tiám, sui-jiân chiah ê A-lat-pek ê bo̍k-chiá chai ūi ....... Só͘-í ti̍t-kàu 1949 nî ê 1-3 ge̍h ê sî, Lē Hôa-su (R. de Vaux) kap Ha̍p-tēng (G. L. Hardeng) chiah khí-thâu ōe thang khì kàu hit ê goân-tōng thàm-hóng. Tī 1951 nî 11-12 ge̍h ê tiong-kan, Lē Hôa-su kap Ha̍p-tēng tī hit ê tōe-khu hoat-hiān sio̍k tī Chú-āu 68-70 nî ê gûn-kak-á. 1952 nî 1-2 ge̍h ê tiong-kan, in tī Kho-bek Khek-bú-lân ê lâm-pêng bô jōa hn̄g, kiò-chòe Oa-tí Bú-lah-pa (Wady Mura-baat) ê só͘-chāi, hoat-kiàn chin-chōe sio̍k tī Chú-āu 132-135 nî ê chhau-pún. Tī siāng hit nî, 1952 nî ê 3 ge̍h, Iok-tàn chèng-hú ê Kó͘-bu̍t koán-lí-pō͘, khai-sí tùi Khek-bú-lân khu chòe chho͘-pō͘ ê kham-cha. Tī chit piàn ê kham-cha ū hoat-kiàn chin-chōe phoe-sìn, khè-iok, kū-phiò, Kū-iok ê chhau-pún kap N̄g kńg “tâng” chòe ê kì-sū-chheh. Chit nî ê joa̍h-thiⁿ, A-lat-pek ê bo̍k-chiá tī chin kūn Kho-bek Khek-bú-lân ê chi̍t ê soaⁿ-tōng hoat-hiān chi̍t tōa tui ê chhau-pún. 1952 nî 11-12 ge̍h ê tiong-kan, Hoat-kok Sèng-keng khó-kó͘ Gián-kiù-īⁿ, Pa-le̍k-su-thèng Khó-kó͘ Phok-bu̍t-īⁿ kap Bí-kok Tong-hong Gián-kiù-īⁿ 3 tan-ūi khai-sí liân-ha̍p ê hoat-ku̍t kang-chok. Tùi hit sî khí ti̍t-kàu hiān-chāi, chha-put-to múi nî lóng ū kè-sio̍k teh chòe kang. Tī hit 40 ê ū khó-lêng-sèng ê soaⁿ-tōng tiong, í-keng ū 12 ê siū kè kiám-cha; chit tiong-kan tē it tōng (1947), tē sì tōng (1952) ū chhut-sán siōng tiōng-iàu ê chhâi-liāu. Tī 1952 nî kap 1956 nî ê tiong-kan Kho-bek Khek-bú-lân (kiò-chòe Khek-bú-lân ê chi̍t ūi í-keng hong-hòe ê kó͘-tāi ū lâng khiā-khí ê só͘-chāi), ū siū hoat-ku̍t. Chit ê hòe-hu ê nî-tāi sī Chú-chêng 125－Chú-āu 70 nî. Siāng tōa ê kiàn-bu̍t tn̂g ū 118 Eng-chhioh, khoah 94 Eng-chhioh, lāi-bīn ū si-sián-só͘, tû-pâng, tô͘-su-sek kap kî-thaⁿ ê pâng-keng.
|
III. 起頭西洋ê學者chhē bōe出發現chiah ê抄本ê正確地點，雖然chiah ê阿拉伯ê牧者知位……。所以直到1949年ê 1-3月ê時，厲華斯（R. de Vaux）kap合定（G. L. Hardeng）才起頭會thang去到hit個原洞探訪。Tī 1951年11-12月ê中間，厲華斯kap合定tī hit個地區發現屬tī主後68-70年ê銀角仔。1952年1-2月ê中間，in tī科默克母蘭ê南爿無偌遠，叫做瓦底武拉巴（Wady Mura-baat）ê所在，發見真濟屬tī主後132-135年ê抄本。Tī siāng hit年，1952年ê 3月，約旦政府ê古物管理部，開始tùi克武蘭區做初步ê勘查。Tī這遍ê勘查有發見真濟批信、契約、舊票、舊約ê抄本kap兩卷「銅」做ê記事冊。這年ê熱天，阿拉伯ê牧者tī真近科麥克武蘭 ê一個山洞發現一大堆ê抄本。1952年11-12月ê 中間，法國聖經考古研究院、巴勒斯坦考古博物院kap美國東方研究院3單位開始聯合ê 發掘工作。Tùi hit時起直到現在，差不多每年攏有繼續teh做工。Tī hit 40個有可能性ê山洞中，已經有12個受過檢查；這中間第一洞（1947），第四洞（1952）有出產上重要ê材料。Tī 1952年kap 1956年ê 中間科麥克武蘭（叫做克武蘭ê一位已經荒廢ê 古代有人企起ê所在），有受發掘。這個廢墟ê年代是主前125－主後70年。上大ê建物長有118英呎，闊94 英呎，內面有施洗所、廚房、圖書室kap 其他ê房間。 |
|
Chēng kàu-taⁿ só͘ hoat-hiān ê chhau-pún tàu-tí sī sím-mi̍h? Chiah ê sī pau-hâm ū Kū-iok Í-su-thiap í-gōa choân-pō͘ ê chhau-pún, khiok tōa-pō͘-hūn bô oân-choân. Gōa-tián, Gûi-tián, Kàu-thoân kui-lu̍t, Ò-pì-su, Kî-tó-bûn, Si-phian bûn-koàn kap Chhòng-sè-kì, Lī-bī-kì, Si-phian, Í-sài-a, Bí-ka, Ná-hông, Hap-pa-kok téng ê chù-kái. Tùi Óa-tí Bú-lah-pa ê só͘-chāi ū the̍h-chhut chi̍t-kóa sio̍k-tī Chú-āu tē jī sè-kí ê bûn-kiāⁿ, chhin-chhiūⁿ su-jîn ê phoe-sìn, í-ki̍p hiah ê sió sian-ti téng. Iā só͘ ēng ê bûn-jī tōa-pō͘-hūn sī Hi-pek-lâi bûn, khiok iā ū chōe-chōe ēng A-lân-bûn siá ê bûn-kiāⁿ. Hi-lia̍p-bûn ê chhau-pún iā bōe chió (phì-jū: tùi tē sì tōng chhut ê Lī-bī-kì), kap iā ū tùi Óa-tí Bú-lah-pa só͘ chhut ê siá tī chóa-ni̍h ê A-lat-pek bûn. Teh-beh ū chi̍t ê chin chhù-bī ê siau-sit, chiū-sī kū-nî (1962 nî chhun-thiⁿ), tī Iâ-lī-ko í-pak bô jōa hn̄g ê só͘-chái ê tōng-lāi, ū hoat-kiàn chi̍t-tiuⁿ Chú-chêng tē saⁿ sè-kí, ēng A-lân bûn só͘ siá ê phoe. M̄-kú góa bô ún-chún thang tī chit chūn hoat-piáu. Pèng-chhiáⁿ góa iā bô khak-tēng kóng che tàu-tí sio̍k Sí-hái ê chhau-pún á m̄-sī, kiám-chhái m̄-sī.
|
Chēng到今所發現ê抄本到底是甚mi̍h？Chiah ê是包含有舊約以斯帖以外全部ê抄本，卻大部份無完全。外典、危典、教團規律、奧庇斯、祈禱文、詩篇文卷kap 創世記、利未記、詩篇、以賽亞、彌迦、那鴻、哈巴谷等ê 注解。Tùi瓦底武拉巴ê所在有提出一寡屬tī主後第二世紀ê文件，親像私人ê批信，以及hiah ê小先知等。也所用ê文字大部份是希伯來文，卻也有濟濟用A-lân文寫ê文件。希臘文ê抄本也bōe少（譬如：tùi 第四洞出ê利未記），kap也有tùi 瓦底武拉巴所出--ê寫tī紙--ni̍h ê阿拉伯文。Teh-beh有一個真趣味ê消息，就是舊年（1962年春天），tī耶利哥以北無偌遠ê所在ê洞內，有發見一張主前第三世紀，用A-lân文所寫ê批。M̄-kú我無允准thang tī這陣發表。並且我也無確定講che到底屬死海ê抄本抑m̄是，kiám-chhái m̄是。 |
|
IV. Chiah ê Sí-hái chhau-pún ū sím-mi̍h tiōng-iàu sèng? (Chit ê hoat-kiàn kap lán ū sím-mi̍h koan-hē).
|
IV. Chiah ê死海抄本有甚mi̍h重要性？（這個發見kap咱有甚mi̍h關係）。 |
|
1. Koan-hē Sèng-keng ê gián-kiù, lán tio̍h kóng ōe-thang tit-tio̍h Chú-chêng 200 nî kàu Chú-āu 70 nî chiah-ni̍h chá ê Sèng-keng chhau-pún sī chin ta̍t-tit chù-ì, in-ūi lán ōe kì-tit chēng kàu-taⁿ só͘ ū siāng chá Kū-iok Hi-pek-lâi bûn oân-choân ê chhau-pún sī tē 9 sè-kí ê mi̍h. Iū-koh tùi chiah ê, lán taⁿ chai-iáⁿ tng in tī Chú-chêng tē 3 sè-kí khai-sí, chiong Hi-pek-lâi bûn ê Kū-iok e̍k chòe Hi-lia̍p bûn ê sî, í-keng chiū ū chit chióng í-siōng ê pán-pún lah, in-ūi ū ê Sí-hái chhau-pún kap Hi-lia̍p gú Kū-iok ê sio-siāng ê só͘-chāi, pí kap Hi-pek-lâi bûn--ê khah chōe. Taⁿ lán hiān-chāi só͘ ū siāng chá ê Sèng-keng chhau-pún sī Chú-chêng 250 nî ê Chhut Ai-ki̍p-kì ê chi̍t-pō͘-hūn; koh-lâi sī tī Chú-chêng 200 nî ê Sat-bó͘-jíⁿ ê chi̍t-pō͘-hūn, kap Chú-chêng 200 nî í-āu ê Iâ-lī-bí ê chi̍t tōaⁿ. Chiah ê bûn-kiāⁿ sī tī tē sì tōng hoat-kiàn--ê. It-poaⁿ lâi kóng, Sí-hái chhau-pún ê hoat-kiàn, hō͘ ha̍k-chiá chin sió-sim lâi chiong Kū-iok ê jīm-hô chi̍t-pō͘-hūn ê nî-tāi koat-tēng tī Chú-chêng 300 nî í-āu. Tī Eng-gú sin kái-e̍k ê Sèng-keng (R. S. V.) ê Í-sài-a ū 13 só͘-chāi ê kái-chèng. Chiah ê chú-iàu sī kun-kù tī Sí-hái chhau-pún ê Í-sài-a. (Che sī chi̍t sî bat hō͘ Sat-bó͘-jíⁿ chú-kàu só͘ pó-iú ê Í-sài-a A). M̄-kú khí-thâu kiàn-gī kái-chèng ê ha̍k-chiá taⁿ kám-kak i bô èng-tong thê-chhut chiah ê kiàn-gī.
|
1. 關係《聖經》ê研究，咱著講會thang得著主前200年到主後70年chiah-ni̍h早ê《聖經》抄本是真值得注意，因為咱會記--tit chēng到今所有上早舊約希伯來文完全ê抄本是第9世紀ê物。又koh tùi chiah ê,咱今知影當in tī主前第3世紀開始，將希伯來文ê舊約譯做希臘文ê時，已經就有一種以上ê版本--lah，因為有ê死海抄本kap希臘語舊約ê相像ê所在，比kap 希伯來文--ê較濟。今咱現在所有上早ê《聖經》抄本是主前250年ê出埃及記ê一部份；koh來是tī主前200年ê撒母耳ê一部份，kap主前200年以後ê耶利米ê一段。Chiah ê文件是tī第四洞發見--ê。一般來講，死海抄本ê發見，hō͘學者真小心來將舊約ê任何一部份ê年代決定tī主前300年以後。Tī英語新改譯ê《聖經》（R. S. V.）ê<以賽亞〉有13所在ê改正。Chiah ê主要是根據tī死海抄本ê以賽亞。（Che是一時bat hō͘撒母耳主教所保佑ê以賽亞A)。M̄-kú起頭建議改正ê學者今感覺伊無應當提出chiah ê建議。 |
|
2. Koan-hē Ki-tok-kàu; lán tio̍h sêng-jīn tùi tī chiah ê chòe-kūn ê hoat-kiàn, Sin-iok ê pōe-kéng ū siū khah oân-choân ê liáu-kái. Tong-jiân Khek-bú-lân ê kàu-thoân kap Ki-tok-kàu ê thoân-thé chū chá tùi tī in Hoat-lī-sài tek ê chong-goân chiū í-keng hun-lī. Chi̍t-hōng-bīn khòaⁿ-lâi, N̄g ê thoân-thé ū “Gī ê Sian-siⁿ”. Iā kiông-tiau sio-siāng ê tek-hēng, chhin-chhiūⁿ liông-siān, kong-gī, kèng-khiân, jîn-ài kap khiam-sùn. Sui-jiân jī-goân-lūn sī kó͘-tāi Pho-su só͘ ū, Khek-bú-lân kàu-thoân kap Ki-tok-kàu ê thoân-thé lóng ū teh kóng-khí kng-bêng kap o͘-àm, sin-lêng kap hiat-jio̍k, kong-gī kap kan-ok ê tùi-te̍k. Nn̄g ê thoân-thé lóng ū kóng-khí Sin-iok, chóng-sī che tī Iâ-lī-bí 31:31 iā ū kóng-khí. In ū teh siú Kau-pôe ê chū-chhan, iā chai sóe-lé ê su-iàu. Ū khó-lêng sī in chit-khoán ê kui-kú ín-khí chhin-chhiūⁿ Ài-tek-bông Ui-lí-sùn (Edmund Wilson) hit pān ê sin-bûn kì-chiá lâi siá kóng Khek-bú-lân chiū-sī Ki-tok-kàu ê hoat-siông tōe. Khiok lán iā tio̍h kám-siā in, in-ūi Sí-hái chhau-pún sī tī 1955 nî, tng i ê bûn-chiuⁿ hoat-piáu tī kiò-chòe Niú-iok-jîn ê cha̍p-chì í-āu, chiah chiâⁿ-chòe hiah-ni̍h chhut-miâ. M̄-kú chiah ê hó ê ha̍k-chiá sī chin sió-sim, in bē thê-chhut chit khoán hàm kōa-kōa ê kóng-hoat.
|
2. 關係基督教；咱著承認tùi tī chiah ê最近ê發見，新約ê背景有受較完全ê了解。當然克武蘭ê教團kap基督教ê團體自早tùi tī in法利賽的ê宗源已經分離。一方面看--來，兩個團體有「義ê先生」。也強調相像ê德行，親像良善、公義、敬虔、仁愛kap謙遜。雖然二元論是古代波斯所有，克武蘭教團kap基督教ê團體攏有teh講起光明kap烏暗，心靈kap 血肉，公義kap奸惡ê對敵。兩個團體攏有講起新約，總--是che tī耶利米31：31也有講起。In有teh守交陪ê主餐，也知洗禮ê需要。有可能是in這款ê規矩引起親像愛德蒙威利遜（Edmund Wilson)hit pān ê新聞記者來寫講克武蘭就是基督教ê發祥地。卻咱也著感謝in,因為死海抄本是tī 1955年，當伊ê文章發表tī叫做紐約人ê雜誌以後，才成做hiah-ni̍h出名。M̄-kú chiah ê好ê學者是真小心，in bē 提出這款hàm kōa-kōa ê講法。 |
|
Sū-si̍t Khek-bú-lân ê chong-kàu kap Ki-tok-kàu ê tiong-kan, ū chin-chē koh-chiūⁿ ê só͘-chāi. Phí-lû kóng, Khek-bú-lân chong-kàu ū nn̄g-ê Mí-sài-á, kî-si̍t Ki-tok-kàu chí-ū chi̍t-ê. Kheh-bú-lân ê Mí-sài-á iáu-bōe lâi, lán ê Mí-sài-á sī Siōng-tè ê kiáⁿ kap jîn-chú; m̄-kú che tī Khek-bú-lân ê bûn-ha̍k chhē bô. Lán ê Mí-sài-á ūi-tio̍h jîn-lūi ê sià-chōe, chū-hoat-tek hi-seng i pún-sin; chóng--sī koan-hē Khek-bú-lân ê Mí-sài-á khiok bô chit-khoán ê kóng-hoat. Khek-bú-lân kàu-thoân sī choa̍t-tùi ê lu̍t-hoat chú-gī chiá, chóng--sī Ki-tok-kàu bô tông-ì Hoat-lī-sài tek ê lu̍t-hoat chú-gī. Iū-koh lán ê sèng-chhan ê chêng-lē sī pôaⁿ kòe chiat, hit-ê tiōng-iàu-sèng sī siàu-liām, iah-sī kiat-liân tī Ki-tok. Tī Khek-bú-lân ê bûn-ha̍k iû-goân chhē bô chit-khoán ê kì-sū.
|
事實克武蘭ê宗教kap基督教ê中間，有真濟各樣ê所在。譬如講，克武蘭宗教有兩個彌賽亞，其實基督教只有一個。克武蘭ê彌賽亞iáu未來，咱ê彌賽亞是上帝ê子kap人子；m̄-kú che tī克武蘭ê文學chhē無。咱ê彌賽亞為著人類ê赦罪，自發tek犧牲伊本身；總--是關係克武蘭ê彌賽亞卻無這款ê講法。克武蘭教團是絕對ê律法主義者，總--是基督教無同意法利賽tek ê律法主義。又koh咱ê聖餐ê前例是盤過節，hit個重要性是數念，抑是結連tī基督。Tī克武蘭ê文學猶原chhē無這款ê記事。 |
|
Kiù-kèng thang kóng lán ê Sèng-keng ê chin-si̍t-sèng, tùi tī Sí-hái chhau-pún lâi tit-tio̍h koh-khah chhiong-hun ê khak-li̍p kap chèng-si̍t, iā lán thang hòng-sim sêng-jīn, í-ki̍p chiap-siū chiàu Siōng-tè tī Iâ-so͘ só͘ khé-sī I pún-sin ê Ki-tok-kàu ê to̍k-chū-sèng.
|
究竟thang講咱ê《聖經》ê真實性，tùi tī死海抄本來得著koh較充分ê確立kap證實，也咱thang放心承認，以及接受照上帝tī耶穌所啟示伊本身 ê基督教ê 獨自性。 |
|
（Lú-soan Ge̍h-khan Tē 43-44 kî, 1963 nî 7-8 ge̍h)
|
﹝女宣月刊第43-44期，1963年7-8月﹞ |
